Kao i prošle godine, ovaj pregled počinjemo uvidom u najzanimljive detalje opširnog godišnjeg anketnog istraživanja urađenog tokom prošle godine. Određena marketing agencija za potrebe Agencije za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost (EKIP.me) svake godine sprovodi anketu čiji je cilj da utvrdi stepen zadovoljstva korisnika elektronskih komunikacionih usluga u Crnoj Gori, metodom direktne ankete preko hiljadu građana, starijih od 15 godina, koji žive u 24 crnogorske opštine.
Možda ne toliko koristan za analizu poslovanja sektora, ali svakako se kao najzanimljiviji detalj prošlogodišnje ankete izdvaja odgovor na pitanje “Koje aplikacije koristite na svom pametnom telefonu”. Prije samo 2 godine na ovo pitanje je čak 12,7% ispitanika odgovorilo da uopšte ne koristi aplikacije, dok je danas procenat istih odgovora svega 0,50%. Ovaj podatak znači da smo danas apsolutno svi mi korisnici usluga kompanija koje analiziramo u nastavku, bar na neki način.
FIKSNA TELEFONIJA
Prvo dio ankete se uvijek tiče fiksne telefonije, a zanimljiv je podatak da više nego polovina anketiranih nema fiksni telefon u svom domu – tačnije prošle godine je taj odnos bio na 53% onih koji nemaju fiksni naprema 47% onih koji i dalje vole klasičnu slušalicu fiksnog telefona. Važno je navesti da je procenat onih koji su odustali od fiksne telefonije porastao u prethodne dvije godine, pa tako 2020. godine fiksni telefon nije imalo skoro 45% anketiranih. Međutim, ovaj procenat je ranijih godina bio i mnogo veći, čak preko 60% ispitanika, na osnovu čega zaključujemo da se pojedini klijenti vraćaju fiksnoj telefoniji samo iz razloga što je ista neophodan uslov ili pak gratis stavka uz odabir velikog broja kablovskih TV i internet paketa.
U nastavku je tabela u kojoj se nalaze podaci o procentualnom učešću negativnog odgovora na pitanje “kojeg provajdera fiksne telefonije koristite”, a koje je između brojnih drugih postavljeno učesnicima u gorepomenutoj anketi.
Međutim, ako pogledamo uporedni pregled mjesečnih izvještaja EKIP-a o stanju tržišta fiksne telefonije (u nastavku), vidjećemo da je broj pretplatnika na kraju 2022. godine ipak porastao u odnosu na posljednji mjesec 2021. godine, što dovodi do zaključka da je uzorak ispitanika u anketi bio naklonjen strani koja ne koristi fiksnu telefoniju.
Na kraju decembra prethodne godine bilo je registrovano 190.595 korisnika fiksne telefonije, što je za malo više od hiljadu pretplatnika više nego li godinu ranije.
Što se tiče pojedinačnog učešća kompanija koje posluju u ovom tržišnom segmentu, najveći broj korisnika na kraju 2022. godine i dalje je imao fiksni telefonski priključak kod Crnogorskog telekoma – njih 102.061, slijedi Mtel sa 71.081 fiksnih linija, Telemach 14.960, te na kraju One (ex Telenor) sa 2.493 priključka. Na grafiku u nastavku je predstavljeno kretanje procentualnog učešća pojedinih kompanija na kraju posljednjeg mjeseca za prethodnih 8 godina, a evidentna je činjenica koja se ponavlja iz godine u godinu da se tržišno učešće Crnogorskog telekoma i dalje smanjuje, uglavnom na uštrb povećanja broja pretplatnika Mtel fiksne telefonije.
TELEVIZIJA
Bitna stavka u prihodima operatera su TV kablovski priključci, a to pokazuje i rast broja pozitivnih odgovora na anketno pitanje koje se odnosi na ovaj segment. Naime, već godinama se bilježi konstantan rast broja onih koji imaju neki paket kablovske televizije, a istovremeno se smanjuje procenat onih koji televiziju gledaju putem zemaljskih antena bez naknade. Prije dvije godine, po prvi put je taj procenat prešao cifru od 90 odsto anketiranih koji su pozitivno odgovorili da u svom domu imaju neki TV kablovski prijemnik.
Sudeći po odgovorima anketiranih na pitanje kojeg TV provajdera biraju za svoj dom, primat u ovom segmetnu je posljednjih par godina preuzela i dalje drži kompanija Mtel. Udio drugog TV provajdera Crnogorskog telekoma u 2022. godini je porastao za skromnih 1,5%. Treći TV provajder Telemach je shodno sprovedenom istraživanju od strane EKIP-a tokom 2022. godine povećao tržišno učešće za 9,3 posto. Sve ovo ukazuje da se na tržištu konstantno vodi bitka za svakog korisnika, a evidentno je da će ista biti nastavljena i u narednom periodu, posebno sa razvojem novih tehnologija.
Vrlo zanimljivi su i odgovori koji se tiču kvaliteta sadržaja, ali i cijene usluga koje im pružaju TV provajderi, s obzirom da su ovo pitanja koja najvećim dijelom utiču na opredjeljenje korisnika prilikom izbora. Nivo zadovoljstva anketiranih kvalitetom ponude programa bilježi blagi trend pada, sa 82,2% iz 2021. na 81,5% u 2022. godini, dok se istovremeno uočava smanjenje procenta onih uglavnom nezadovoljnih.
Kada su u pitanju odgovori na pitanje „U kojoj mjeri ste zadovoljni cijenama usluge distribucije TV programa svog provajdera?“, evidento je da zadovoljstvo cijenama usluga provajdera TV programa takođe bilježi trend pada, sa 73,5% iz 2021. godine na 61,9% tokom 2022. godine. Vrlo je moguće da inflacija koja je već duže od godinu dana prisutna u svim sferama života nije zaobišla ni cijene usluga distribucije TV programa, zbog čega je i evidentno došlo do pada zadovoljstva cijenama usluge distribucije TV programa. Još jedan razlog za nezadovoljstvo korisnika usluga kablovskih operatera jeste i činjenica da isti mnogo više pažnje posvećuju akviziranju novih korisnika, kojima se nude popusti, gratis uređaji i paketi, dok stare uredne platiše rijetko ili maltene nikada ne mogu očekivati neku vrstu zahvalnosti i poklona za svoju lojalnost.
INTERNET
U prošlogodišnjoj anketi zabilježeni su slični podaci o broju pozitivnih odgovora na pitanje o mogućnostima korišćenja interneta kod kuće, a koji rastu iz godine u godinu. Tako su 2022. godini na pitanje „Da li imate mogućnost korišćenja interneta kod kuće, bez obzira da li ga koristite ili ne?“ čak 90% ispitanika odgovorilo pozitivno, dok je godinu ranije 2021. taj procenat bio na nivou od 88,5%, a 2020. potvrdnih odgovora je bilo 82,7%.
Ovako izrazit rast svakako može da raduje operatere, ali ono što ih ne raduje jesu odgovori na pitanja za šta ispitanici sve koriste internet, a među kojima se svakako izdvaja komunikacija, gdje između 60-70 odsto ispitanika koristi internet za alternativni način komunikacije (FB, WhatsApp, Instagram…), a što umanjuje troškove korišćenja standardnih načina komuniciranja, tj. telefonskih impulsa.
MOBILNA TELEFONIJA
Da bi se nadovezali na prethodnu temu i korišćenje alternativnih načina komunikacija, važno je napomenuti da anketa pokazuje da sve veći broj klijenata koristi svoje mobilne telefone kako bi instalirali aplikacije za komuniciranje, te na taj način dodatno umanjuju telefonske račune. Najrasprostranjenija aplikacija i u 2022. godini je Viber, koju je na svojim telefonima imalo čak 96,4% ispitanika, dok je par godina ranije, tj. 2016. godine taj procenat bio na svega 53,7% anketiranih. Rast bilježi i WhatsApp i Instagram.
Ipak, da bi korisnici na svom mobilnom telefonu u svakom momentu imali internet, moraju imati telefonske kartice koje im tu mogućnost pružaju, a koji operater drži koliki tržišni udio u ovom segmentu predstavljeno je grafikom u nastavku, koji je kreiran na osnovu podataka iz mjesečnih izvještaja o stanju tržišta elektronskih komunikacija, koje redovno na svom sajtu objavljuje EKIP.
Kako se iz ilustracije vidi, ukupan broj korisnika mobilne telefonije se kreće na prosječnom nivou od 1,1 milion kartica godinama unazad, međutim, važno je napomenuti da je tokom 2022. godine došlo do rasta broja korisnika mobilne telefonije za čak 153.957. Ova činjenica se može pripisati velikom prilivu stranih državljana tokom iste godine, posebno državljana Rusije i Ukrajine, koji bježeći od strahota rata, sankcija i ekonomske neizvjesnosti nalaze makar privremeno dom u našoj zemlji.
Što se tiče strukture tržišnog učešća pojedinih operatera, ista se u potpunosti promijenila u prethodnih par godina. Naime, kompanija Mtel je 2018. godine izbila na drugu poziciju, smijenivši Crnogorski Telekom, da bi godinu kasnije, tj. 2019. smijenila i dotadašnjeg višegodišnjeg lidera, prvog mobilnog operatera u Crnoj Gori, nekadašnjeg ProMonte i Telenor, a danas kompanije pod nazivom One.
Tako na kraju 2022. godine Mtel ima aktivnih 454.070 mobilnih kartica (čak 69,6 hiljada biše nego godinu dana ranije), Crnogorski Telekom 448.848 (70,9 hiljada novih korisnika), a One (ex Telenor) 371.113 (13,4 hiljada novoizdatih kartica). Brojke o novim aktivnim mobilnim karticama pokazuje da je najveći dio stranih državljana ukazao povjerenje upravo kompanijama Mtel i Crnogorski Telekom.
Međutim, odnos između tri operatera mobilne telefonije čini da je tržišna utakmica prilično otvorena, konkurencija je izražena, a krajnji korisnici od takve ravnomjerne raspodjele kolača mogu imati samo benefite koji se ogledaju u nižim cijenama i boljem kvaliteu usluge.
Ako posmatramo odvojene segmente mobile telefonije: postpaid i prepaid, vrlo je zanimljiv podatak koji govori da broj izdatih postpaid kartica u sistemu i dalje raste. U prvim godinama poslovanja mobilnih operatera kod nas, bilo je mnogo više prepaid kartica u odnosu na postpaid, ali vremenom se taj odnos potpuno mijenja. Danas je u sistemu mobilne telefonije aktivno preko 713,6 hiljada postpaid kartica, dok je prije 8 godina taj broj bio duplo manji.
Samo tokom 2022. godine je izdato preko 52,5 hiljada novih postpaid kartica i svi operateri su bilježili rast. Lidersku poziciju i dalje drži Crnogorski Telekom sa izdatih 285.501 kartica, na drugoj poziciji je već 5 godina kompanija Mtel koja trenutno broji 240.909 postpaid ugovora, dok One ima registrovanih 187.215 postaid korisnika.
Sa druge strane, broj prepaid kartica u sistemu je godinama opadao, sve do prethodne godine, kada je došlo do prekoreta i značajnog rasta broja prepaid kartica, a sve kao rezultat već pomenutog sukoba na istoku Evrope te dolaska velikog broja stranih državljana u našu zemlju. Na kraju prethodne godine bilo je aktivno preko 560 hiljada prepaid kartica, dok je 2021. godine ta cifra bila na nivou nešto većem od 459 hiljada. Detaljan presjek po godinama i operaterima donosimo u grafiku u nastavku.
Što se tiče najvećeg broja aktivnih prepaid kartica, dolazak velikog broja stranih državljana u našu zemlju je doveo i do smjene na vrhu u ovom segmentu. Naime, do sada u ovom segmentu je kompanija One bila lider, dok je u 2022. godini došlo do smjene, pa sada najveći broj aktivnih prepaid kartica pripada mobilnom operateru Mtel sa više od 213 hiljada kartica. Slijedi One sa skoro 184 hiljade kartica i na kraju Crnogorski Telekom sa aktivnih 163 hiljade prepaid brojeva.
Ako se vratimo na anketu EKIP-a možemo vidjeti da je odnos između onih koji imaju 2 ili više brojeva i onih koji imaju samo jednu aktivnu karticu ostao skoro na istom nivou kao tokom 2021. godine. Stoga, jednu aktivnu karticu ima 77% anketiranih, dok 2+ kartice koristi 22% ispitanika. Pad broja korisnika koji u džepovima nose dva ili više telefona bi mogao značiti da su operateri ujednačili cijene komunikacije među mrežama sa jedne strane, dok sa druge strane ogroman uticaj na ovaj izbor može imati povećana upotreba komunikacije putem internet aplikacija, te time korisnicima postaje manje bitno da imaju 2 ili 3 kartice u cilju uštede na impulsima i sms-ovima.
Generalno gledajući, kao i u prethodnim istraživanjima nivo zadovoljstva kvalitetom usluga mobilne telefonije se kreće preko 80% (zbir veoma zadovoljan i uglavnom zadovoljan), dok je nivo zadovoljstva korisnika cijenama usluga mobilne telefonije, u odnosu na prošlogodišnje istraživanje porastao sa 67% na 74,2%.
Takođe, treba napomenuti da je istraživanje EKIP-a prvi put obuhvatilo i pitanje zastupljenosti mobilnih uređaja koji podržavaju 5G mobilnu mrežu što svakako može biti bitno za svakog provajdera. Nešto manje od trećine ispitanih, njih 30,3% ima tj. koristi telefon koji podržava 5G mrežu, dok 42,8% nema ili ne koristi telefon koji podržava 5G mrežu. Vrlo interesantan je i podatak da čak 26,9% ispitanika ne zna da li ima telefon koji podržava 5G mrežu, što je svakako prostor da kompanije porade na informisanosti svojih korisnika o kvalitetima koje nosi ova tehnologija.
POSLOVANJE KOMPANIJA
Nakon vrlo teške i slobodno možemo reći, zbog brojnih zatvaranja privrede – poslovno kraće 2020. godine, prihodi telekomunikacionih kompanija su se 2021., a posebno tokom 2022. godine značajno oporavili i čak premašili nivo iz pretkrizne 2019. godine. Ukupni prihodi 3 kompanije u 2022. godini su prešli cifru od 230 miliona eura i bili 10 miliona eura veći nego godinu ranije. Takođe, svi operateri su zabilježili povećane prihode u svojim knjigama.ž
Najveće ukupne prihode zabilježila je kompanija Mtel, koja ujedno ima i najviše aktivnih mobilnih kartica, ali i najviše aktivnih TV pretplata, kako smo već pokazali ranije. Prihodi ove kompanije su na godišnjem nivou rasli oko 3,5% i dostigli nivo od 81,4 miliona eura. Na drugoj poziciji je Crnogorski Telekom koji je zabilježio najveći rast broja novih korisnika u kategorijama fiksne i mobilne telefonije što joj je pomoglo da ostavari pihode od preko 79 miliona eura. ONE Crna Gora je na trećoj poziciji kada su prihodi u pitanju sa uknjiženih preko 55 miliona eura I godišnjim rastom od preko 6%.
Međutim, zbog zahuktale inflacije tokom prethodne godine, te posljedično i viših troškova poslovanja, sve 3 kompanije tokom 2022. godine su zabilježile pad dobiti od 18% u odnosu na godinu ranije. Najveći pad dobiti ostvarila je kompanija Mtel sa proknjiženih 5,75 miliona eura čiste zarade (37% manje u odnosu na godinu ranije). Najbolji rezultat ostvarila je kompanija ONE Crna Gora sa ostvarenih 10,7 miliona eura neto dobiti i neznatnim padom dobiti na godišnjem nivou. Crnogorski Telekom je godinu završio sa 2,35 miliona čiste dobiti, što je za 23% manje u odnosnu na godinu ranije.
Zbirno gledano, ove tri kompanije su samo za protekle 3 “korona & post korona” godine uspjele da ostvare preko 57 miliona eura čistog profita.
Imajući u vidu da je ovo posao sa velikim ulaganjima, koja zahtijevaju značajne troškove finansiranja imovine velike vrijednosti, a samim tim i visoke troškove godišnje amortizacije, bitno je pogledati EBITDA pokazatelj poslovanja, kao cifru koja prikazuje koliki je iznos operativne dobiti kompanije, prije nego li se od nje oduzmu troškovi finansiranja, kamata i amortizacije.
U nastavku su predstavljeni uporedni podaci za posljednje dvije godine pomenutih kompanija, gdje se vidi da je Mtel kompanija sa najvećom EBITDA zaradom, koja je na kraju prethodne godine iznosila preko 36,8 miliona eura, Crnogorski Telekom je ostvario preko 31,6 miliona, a One nešto preko 22 milion eura EBITDA zarade.
Ovdje je važno napomenuti da je Mtel kompanija sa najvećom stalnom imovinom, vrijednom preko 278 miliona eura na kraju 2022. godine, 2,4 puta većom od one uknjižene u bilansima Crnogorskog telekoma (118 miliona eura) i skoro 4 puta većom od kompanije One koja je na kraju prošle godine iznosla 69,6 miliona eura.
Ujedno, ovo su kompanije sa prilično visokim kapitalom, koji je tokom prethodne godine dodatno povećan za skoro 5%, gledajući zbirno bilanse sve tri kompanije. Najveći kapital u svojim knjigama ima Mtel, vrijedan preko 153,6 miliona eura, zatim Crnogorski Telekom sa više od 140 miliona kapitala, te na kraju One sa 67,4 miliona eura vrijednim kapitalom.
Podatak na koji uvijek obratimo pažnju je i broj zaposlenih, a koji je tokom prethodne godine ojačan za 37 novih radnika, tj. za skoro 3% u odnosu na prethodnu godinu. Broj trenutno zaposlenih radnika je dosegao cifru od 1.287, a najviše novih kolega su dobili zaposleni u Mtel-u – njih 38, zatim u One-u novih 20 zaposlenih, dok je nasuprot njima Crnogorski Telekom u 2022. godini smanjio listu stalno zapošljenih za 21 radnika. Zanimljivo je napomenuti da broj zaposlenih u Mtel-I i kompaniji One raste godinama, dok u Crnogorskom telekomu opada, pa je za očekivati da najstarija telekomunikaciona kompanija već tokom ove godine izgubi titulu najvećeg poslodavca u ovom segmentu, ako zadrži isti trend smanjenja radne snage koji je prisutan već godinama.
Ako gore navedene podatke o prihodima i ostvarenoj dobiti kompanija stavimo u odnos sa brojem zaposlenih u kompanijama dobićemo podatke koji nam mogu predstaviti koliko su sami radnici bili efikasni te na kraju i zaslužni za rezultate kompanija u kojima rade. Tako možemo vidjeti da su najproduktivniji bili zaposleni Mtel-a koji su u prosjeku ostvarivali najveći prihod po jednom radniku, dok najveći profit ostvare radnici koji rade u kompaniji One.
Kada su u pitanju sve prezentovane cifre, moramo biti do kraja precizni, te napomenuti da smo sve navedene podatke preuzimali iz zvaničnih godišnjih finansijskih izvještaja kompanija dostavljenih Upravi prihoda i carina (bilans stanja, bilans uspjeha i statistički aneks).
Međutim, imajući u vidu činjenicu da se na bilansnim pozicijama na kojima su predstavljeni troškovi neto zarada evidentiraju i podaci o raznim drugim naknadama kao što su troškovi honorara po konsultantskim aranžmanima, bonusi…, ove godine nismo prezentovali podatke o prosječnim zaradama u kompanijama jer bi prostim dijeljenjem iznosa iz bilansne stavke Neto zarade sa brojem zaposlenih u kompanijama potencijalno prikazali neadekvatne podatke.
***
Godina koju je obilježila inflacija i globalna ekonomska te bezbjednosna neizvjesnost nije bila baš najsjajnija za telekomunikacione kompanije u Crnoj Gori. I pored rasta prihoda, dobit sektora je smanjena za 4 miliona eura. Međutim, može se zaključiti da je u prethodne tri godine sektor telekomunikacija ostvario rast prihoda od preko 22 miliona eura, broj korisnika se konstantno povećavao i na kraju 2022. godine broji skoro 1,3 milona aktivnih kartica. Takođe, broj zaposlenih je povećan, kao i izdvajanja za neto zarade u ovim kompanijama. Dok je One u prethodnoj godini uspio da ostvari najveću dobit, Crnogorski Telekom je radio na zadržavanju postojećih i privlačenju novih korisnika, te uvećao svoje tržišno učešće i zadržao lidersku poziciju u segmentu postpaid-a, a Mtel lidersku poziciju u domenu prepaid-a i televizije.
Na osnovu izloženog možemo zaključiti da je sektor telekomunikacija u Crnoj Gori u fazi dostizanja vrhunca, jer broj korisnika mobilne telefonije značajno prelazi broj stanovnika u zemlji, pa se u jednom trenutku u budućnosti može očekivati i zasićenje tržišta. Stoga, na ovim kompanijama će biti to da spriječe i da se opredijele za najadekvatniju strategiju kojom će zadržati svoje korisnike, posebno zbog jako izražene konkurencije u ovom segmentu privrede. Kakve će tržišne pozicije ova tri operatera biti u tekućoj godini, ostaje da vidimo, a mi se nadamo da će ulaganja u razvoj i napredak tehnologije biti nastavljena i u narednom periodu, posebno u domenu 5G tehnologije.
