Reforme predviđene programom ,,Evropa sad“ imaju dalekosežne posljedice zbog čega je bilo važno sprovesti detaljne i višeslojne analize na bazi čijih rezultata treba donijeti odluke, ocijenio je Radoje Žugić, guverner Centralne banke (CBCG) u intervjuu Pobjedi.
On smatra da, u cilju izbjegavanja mogućih negativnih efekata po javne finansije, ovakve reforme treba sprovoditi postupno i uz minimalne poremećaje.
POBJEDA: Kakva je Vaša ocjena programa ,,Evropa sad“, kao bivšeg ministra finansija i čovjeka koji je dugo u sistemu? Je li on realan i koliko može biti opasan po crnogorsku ekonomiju, ukoliko planirani prihodi ne budu ostvareni?
ŽUGIĆ: Na nedavno održanoj sjednici Savjeta i Savjetodavnog odbora CBCG pozdravljena je zamisao planiranih fiskalnih reformi i pozitivno ocijenjeno najavljeno poboljšanje ekonomskog položaja građana, posebno najsiromašnijih kategorija. Takođe, najavljeno smanjenje opterećenja zarada, koje je trenutno visoko, donosi benefite za privredu, obezbjeđujući prostor za liječenje njene ključne ranjivosti – nedovoljne konkurentnosti. Pozdravljene su i najavljene snažnije aktivnosti na planu suzbijanja sive ekonomije.
Ipak, postoje određene nejasnoće u vezi sa najavljenim programom „Evropa sad“, prvenstveno u dijelu izvora finansiranja i precizne kvantifikacije uticaja predloženih mjera. Po mom ličnom mišljenju, implementaciji ovako krupnih reformi treba da prethodi detaljna i višeslojna analiza, na osnovu čijih rezultata treba razmotriti više mogućih scenarija. Takođe je preporučljivo da se, u cilju izbjegavanja mogućih negativnih efekata po javne finansije, ovakve reforme sprovode fazno, tj. postupno i uz minimalne poremećaje.
Povećanje minimalne zarade nosi izvjestan fiskalni rizik, jer povlači pitanje usklađivanja koeficijenata između zaposlenih sa nižom i visokom stručnom spremom. Ovo, dalje, uzrokuje dodatno budžetsko opterećenje, imajući u vidu da je u javnom sektoru, koji ne stvara novu vrijednost, zaposleno skoro 40 odsto od ukupnog broja zaposlenih. Napominjem i da bi povećanje zarada uvijek trebalo da se temelji na povećanju produktivnosti i širenju poreske osnove (novo zapošljavanje).
Dalje, mogući neželjeni efekat ideje da se poslodavci oslobode dijela obaveza prema državi (doprinosa na zdravstveno osiguranje i neoporezivi dio zarade), uz odricanje isplata zarada „na ruke“ i uredno prijavljivanje svih zaposlenih, može biti smanjenje broja zaposlenih ili, pak, dalja poreska evazija, uprkos očekivanom smanjenju sive ekonomije. Takođe, ukidanje doprinosa za zdravstveno osiguranje, koji čine 70-75 odsto ukupnih primitaka, će učiniti Fond za zdravstveno osiguranje u visokom stepenu zavisnim od budžeta.
Neophodno je i detaljno analizirati prihodnu stranu budžeta kako bi se dobila procjena da li će planirano progresivno oporezivanje zarada, uvođenje dodatnih akciza i suzbijanje sive ekonomije nadomjestiti planirane troškove. Treba imati u vidu da progresivno oporezivanje zarada (ukoliko su visoke progresivne stope) i povećanje korporativnog oporezivanja može uticati nepovoljno na investicioni ambijent, a da povećanje akciza (posebno u obimu većeg od zemalja regiona) može voditi rastu sive ekonomije i, čak, smanjivanju javnih prihoda, kao što se to već dešavalo u prošlosti.
Sa posebnom pažnjom treba analizirati uticaj rasta zarada na rast penzija od 2023. godine, što može dodatno povećati budžetski deficit. Naime, odnos broja penzionera i korisnika prava iz PIO i broja zaposlenih nije adekvatan, što već predstavlja veliko opterećenje i pritisak na penzioni sistem.
Imajući u vidu navedeno, kao i činjenicu da najavljene reforme imaju dalekosežne posljedice, još jednom naglašavam važnost sprovođenja detaljne i višeslojne analize na bazi čijih rezultata treba donijeti odluke.
POBJEDA: Jesu li sve banke na tržištu stabilne i da li nekoj treba dokapitalizacija?
ŽUGIĆ: Stabilnost bankarskog sektora u Crnoj Gori očuvana je i tokom krize izazvane širenjem korona virusa, što je, između ostalog, rezultat zdravih bilansa banaka prije izbijanja pandemije. ECB je ranije ocijenila da je naš bankarski sektor dočekao krizu sa snažnim indikatorima. Očuvanju stabilnosti banaka su, svakako, doprinijele privremene mjere koje je CBCG kreirala u cilju olakšavanja posljedica pandemije privredi i građanima. Zvaničnici MMF-a i Svjetske banke su ocijenili da su te mjere kreirane i implementirane pravovremeno, adekvatno i snažno. Predstavnici MMF-a su nedavno, prilikom redovnih godišnjih konsultacija, ocijenili da su ,,mjere CBCG pomogle da se stabilizuju finansije preduzeća i domaćinstava, što je pružilo značajnu rezervu ekonomiji i pomoglo da se izbjegne još dublji pad ekonomske aktivnosti“. Podsjetiću i da je, tom prilikom, pohvaljen napredak CBCG u jačanju okvira za sprečavanje pranja novca i uspješno okončanje procjene kvaliteta aktive (AQR).
Analiza indikatora poslovanja za 11 mjeseci ove godine potvrđuje da su sve banke stabilne, likvidne i dobro kapitalizovane. Aktiva i depoziti bilježe kontinuirani rast u 2021. godini i, na kraju novembra, dostižu istorijski najviše nivoe – aktiva banaka je 5,3 milijarde eura, a depoziti skoro 4,2 milijarde. Likvidna aktiva je, tokom 11 mjeseci ove godine, porasla 46 odsto u odnosu na kraj 2020. godine. I kreditna aktivnost banaka je bila dinamična, pa su novoodobreni krediti u ovom periodu iznosili skoro 970 miliona eura, što je 20 odsto više u odnosu na isti period prošle godine. Ovo potvrđuje da su banke nastavile da daju snažnu podršku ekonomskom oporavku zemlje. CBCG će pratiti kretanje i, u slučaju potrebe, odnosno ukoliko bi kreditni rast poprimio tendenciju pregrijavanja, preduzeti adekvatne makroprudencione mjere.
Podsjetiću da smo ove godine okončali zahtjevan projekat AQR-a, čiji rezultati daju objektivnu sliku o stanju bankarskog sektora. Nalazi AQR-a potvrdili su stabilnost bankarskog sektora Crne Gore, izraženu kroz adekvatnu kapitalnu poziciju i zadovoljavajući kvalitet aktive banaka. Nakon primjene rezultata AQR-a, koeficijent solventnosti na agregatnom nivou iznosi 18,13 odsto, a prema dostavljenim podacima od strane banaka, sve banke posluju u okviru zakonom definisanih limita adekvatnosti kapitala.
POBJEDA: Koliko su rasli nekvalitetni krediti u ovoj godini?
ŽUGIĆ: U ovoj godini je zabilježen blagi rast učešća loših kredita u ukupnim kreditima koji je bio i očekivan s obzirom na posljedice pandemije, u vidu smanjenog obima ekonomske aktivnosti i porasta nezaposlenosti. Još jedan razlog uvećanja NPL-a je njihova blaga korekcija izvršena po osnovu nalaza AQR-a.
Na kraju novembra, NPL je iznosio 5,98 odsto, što je 0,07 procentnih poena više u odnosu na isti mjesec prošle godine. Blagi rast nekvalitetnih kredita za sada ne zabrinjava, ali mi pojačano i vrlo posvećeno pratimo i analiziramo stanje i kretanja u bankarskom sistemu, koristeći sve raspoložive alate.
POBJEDA: Kakav je odnos CBCG sa aktuelnom Vladom?
ŽUGIĆ: U skladu sa Zakonom o CBCG, Centralna banka može, ne dovodeći u pitanje svoju samostalnost i nezavisnost, sarađivati sa Vladom i drugim državnim organima. Naša saradnja se, uglavnom, odnosi na razmjenu informacija i učešće u radnim tijelima koja se bave pripremom propisa koji su vezani za ostvarivanje ciljeva i izvršavanje funkcija CBCG.
U cilju pružanja doprinosa kvalitetu ekonomske politike, nedavno smo pripremili i Vladi dostavili Izvještaj o rezultatima analize makroekonomskih rizika u kome su identifikovani i razmatrani makroekonomski rizici sa kojima se suočava Crna Gora. Saradnju ostvarujemo i kroz rad Savjeta za finansijsku stabilnost, čiji je član ministar finansija i socijalnog staranja, a u okviru koga se prate, identifikuju i predlažu mjere za sprečavanje i ublažavanje potencijalnih sistemskih rizika u finansijskom sistemu.
POBJEDA: Što će biti najveći izazovi za našu ekonomiju u narednoj godini?
ŽUGIĆ: Ključni izazovi vezani su za fiskalnu sferu i, posebno, dalje kretanje javnog duga. Visok iznos deficita na kraju 2020. godine povukao je za sobom potrebu za dodatnim zaduživanjem, što je, zajedno sa značajnim padom BDP-a, uslovilo rast bruto javnog duga na 4,4 milijarde eura ili 105,3 odsto BDP-a, dok je državni dug iznosio 103,5 odsto BDP-a.
Procijenjeni rast BDP-a u 2021. godini uticaće na smanjenje učešća javnog duga u BDP-u. Takođe, završetak najkrupnijeg infrastrukturnog projekta u državi – izgradnje auto-puta vodiće postepenom opadanju javnog duga.
Na kraju septembra 2021. godine, državni dug je iznosio 4.076,2 miliona eura ili 83,5 odsto BDP-a, od čega se na spoljni dug odnosilo 3.658,9 miliona eura ili 74,9 odsto BDP-a, dok se na unutrašnji dug odnosilo 417,3 miliona eura ili 8,6 odsto BDP-a. Iako ima opadajući trend, rizik javnog duga ostaje najznačajniji sistemski rizik visokog ranga.
Kamate će padati
POBJEDA: Kakvo kretanje kamatnih stopa na kredite očekujete u narednoj godini, a kakvo na štednju?
ŽUGIĆ: Višegodišnji trend smanjenja aktivnih kamatnih stopa nastavljen je i tokom 2021. Ovo smanjenje se može ocijeniti pozitivno, iako nije dovoljno za liječenje ključne ranjivosti realne ekonomije – nedovoljne konkurentnosti. Prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa na ukupne kredite na kraju oktobra 2021. godine iznosila je 5,71 odsto i u odnosu na kraj 2020. godine bila je niža za 0,13 procentnih poena. Istovremeno, prosječna ponderisana pasivna efektivna kamatna stopa iznosila je 0,34 odsto i bilježi pad od 0,06 procentnih poena u odnosu na kraj prethodne godine. Takođe, u Anketi o kreditnoj aktivnosti banke ocjenjuju da će kamatne marže, provizije i naknade za privredu i stanovništvo nastaviti pad.
Imajući to u vidu, očekujemo nastavak stabilizacije kamatnih stopa. Važno je napomenuti da one određuju stanje na tržištu i da su pod uticajem više faktora, poput rizika zemlje, ranjivosti realne ekonomije, troškova poslovanja banaka, sa posebnim akcentom na izdvajanje sredstava za potencijalne kreditne gubitke, posebno nakon završetka krize.
