Prijetnja globalnoj ekonomiji koju trenutno širi korona virus sve više vodi ka strahu od nove pogubne finansijske krize. I u stručnim krugovima sve češće možemo čuti termine poput “crnog labuda”, ali i podsjećanja na najveće finansijske lomove u istoriji – krize iz 1929. i 2008. godine.
Velika depresija
Slom berze na američkom tržištu, u oktobru 1929. godine, označio je početak krize koja je ostala upamćena kao jedna od najvećih svetskih kriza poznata pod nazivom – Velika depresija.
Postoje tvrdnje da je jedan od uzroka velike ekonomske depresije, koja je nastala u SAD šireći se prvo na zemlje zapadne Evrope da bi se na kraju proširila i na daleki istok, prekomjerna proizvodnja, odnosno hiperprodukcija.
To je nešto po čemu se ova kriza razlikuje od svih drugih – obuhvatila je sve proizvodne grane kod svih kapitalističkih zemalja. Neke zemlje su zbog tolike proizvodnje bile primorane da robu uništavaju. Zbog tolike produkcije zatvarani su pogoni, što je dovelo do otpuštanja radnika. To je vodilo smanjenju tržišta, što je vodilo još većim zalihama robe i još većem povećanju nezaposlenosti. Tome svjedoči podatak da je stopa nezaposlenosti od početka krize do 1933. porasla sa tri odsto na čak 25 odsto. Čak i oni koji su uspijevali da zadrže posao primali su i dvaput manju platu.
Potrošnja je doživela pad, pa je prodaja znatno počela da opada, dok je, recimo, ukupna proizvodnja automobila i kamiona u SAD 1929. godine doživjela pad od 60 odsto. Kapacitet industrijske proizvodnje se znatno smanjio.
Industrijska proizvodnja Njemačke je koristila svega 35,7 odsto svojih kapaciteta, što je uticalo i na BDP razvijenih zemalje koji je počeo da opada. Tako je recimo BDP SAD u 1931. godini opao na 73 odsto u odnosu na BDP iz 1929. godine, a 1932. godine na 56 odsto.
Banke su “upadale” u probleme jer su građani naglo počeli da povlače novac, što je bilo praktično nemoguće izvoditi istovremeno za veliki broj deponenata. Tako se stvarao “začarani” krug sa koijm banke nisu uspijevale da se izbore.
Tek posle skoro čitave decenije planom poznatim pod nazivom “New deal” koji podrazumeva državnu intervenciju, tržišta su počela da doživljavaju blag i postepen oporavak.
Kako je počela Svjetska ekonomska kriza
Svjetska finansijska kriza 2008. godine bila je posljedica neodrživog stanja na tržištu nekretnina. Naime, od 2005. do 2007. godine hipotekarni krediti u SAD odobravani su ljudima koji su željeli da kupe nekretninu, a nisu sebi to mogli priuštiti. Ali, sredinom 2007. počeli su da se gomilaju gubici. Kobni udarac dogodio se devet mjeseci kasnije kada se na ivici stečaja našla investiciona banka Bear Sterns.
Sa hipotekarnog tržišta kriza se već početkom 2008. godine prenijela na tržište akcija i obveznica. Izražavana je globalnim gubicima i stečajima preduzeća iz finansijskog sektora, prije svega banaka, a zatim i velikog broja stečaja u realnoj privredi.
Uzrok krize je uglavnom bio brzi pad cijena nekretnina u SAD, koje su se nakon dugog perioda rasta razvile u nerealnim razmjerama. Istovremeno, sve više dužnika nije bilo u stanju da podmiri obaveze kredita – djelimično zbog rasta kamatne stope, a delom zbog manjka prihoda.
Tokom septembra 2008. godine finansijska kriza je bila u najkritičnijoj fazi, jer su dnevna povlačenja sa tržišta iznosila 144 milijarde dolara, dok su nedjelju dana ranije iznosila 7-8 milijardi.
Svjetska ekonomska kriza pogodila je tada finansijske sisteme širom svijeta. Okidač za potpuni finansijski krah brojnih banaka, kompanija, pa i čitavih država, bio je bankrot jednog od najvećih investicionih fondova na svijetu “Liman bradersa”.
Berzanski indeks Dau Džons pao je nevjerovatnih 500 bodova, najviše od terorističkih napada 11. septembra 2001. Šokirani brokeri koji su napuštali Volstrit noseći kutije sa svojim stvarima postali su simbol krize.
Od decembra 2007. godine Evropska centralna banka ponudila je više od 180 milijardi dolara za ublažavanje finansijskih napetosti, a 8. oktobra 2008. sedam od vodećih banaka smanjile su kamatne stope.
U Vašingtonu je održan sastanak na vrhu radi savjetovanja o reformi međunarodnog finansijskog tržišta. Smatralo se da je u zajedničkom interesu da se pronađu međunarodni propisi putem kojih bi se izbjeglo ponavljanje takve krize. Usvojen je katalog sa približno 50 pojedinačnih mjera. Set od 28 pojedinačnih predloga usvojen je 31. marta 2009.
