Medicinski kriminal, korupcija, sajber kriminal i prenos nezakonito stečenih sredstava su najčešće zloupotrebe u aktuelnoj zdravstvenoj i ekonomskoj krizi, koje kriminalci koriste kao nove načine za pranje novca.
Pandemija izazvana koronavirusom dovela je do neviđenih izazova u skorijoj istoriji, ljudskih patnji i ekonomskih poremećaja. U pokušajima da umanje potrese i stabilizuju situaciju, državni organi širom svijeta nastoje da stanovništvu i privredi pruže odgovarajuću pomoć. Nažalost, novonastale okolnosti i reakcija država neminovno stvaraju i veoma plodno tlo za zloupotrebe, koje kriminalci već uveliko koriste, iznalazeći nove načine za pranje novca.
Prema istraživanjima MONEYVAL-a, stalnog tijela Savjeta Evrope koje se sastoji od eksperata za procjenu mjera protiv pranja novca i finansiranja terorizma, glavni oblici potencijalnih prijetnji od pranja novca u vezi sa aktuelnom pandemijom su prevare, medicinski kriminal, korupcija, sajber kriminal i prenos nezakonito stečenih sredstava.
U pomenutom istraživanju su identifikovane tri najčešće prevare koje se vezuju za sadašnju zdravstvenu krizu. Prva se odnosi na prevare sa medicinskom opremom. Usled velikog nedostatka medicinske i druge zaštitne opreme raste potražnja za medicinskim potrepštinama, a uporedo i zloupotrebe da se dogovorena roba ne isporuči, ili se dostavi roba sumnjivog porijekla, pa čak i falsifikovani proizvodi.
Uočeno je i da državne mere podrške, u vidu socijalne pomoći ugroženim kategorijama stanovništva, poreskih olakšica privredi, finansijske podrške preduzećima za održavanje zaposlenosti, moratorijuma na plaćanje kreditnih obaveza, kriminalci sve više zloupotrebljavaju za pranje novca.
Treći oblik najčešćih prevara odnosi se na pronevjere u vezi sa ugovorima o javnim nabavkama, kroz „naduvavanje“ faktura za nabavku medicinske opreme.
Gdje je sistem najranjiviji?
Vanredne okolnosti koje uvećavaju potrebu za medicinskom opremom ali i usporavaju njenu nabavku, podstakle su i rast medicinskog kriminala. Otkriveni su slučajevi da se nabavlja falsifikovana zdravstvena oprema ili snižavaju kriterijumi na tenderima za njenu nabavku, pa se dešava da isporučena oprema ne zadovoljava propisani kvalitet, ili se naknadno ispostavi da nema potrebne sertifikate i da je, zato, neupotrebljiva. Pošto se poručena oprema uglavnom plaća unaprijed, taj novac je bespovratno izgubljen.
U svijetu su otkriveni i primjeri korupcije, da se na tendere za nabavku medicinske opreme prijavljuju preduzeća koja nisu registrovana za ovu vrstu trgovine, ili su neposredno prije učešća na tenderu promijenila registrovanu djelatnost kako bi ispunila tenderske uslove. Dodatno, iskustva iz međunarodne prakse ukazuju na to da su ovakva privredna društva često u vlasništvu ili pod kontrolom javnih zvaničnika.
Uporedo sa rastom elektronske komunikacije u uslovima pandemije, raste i broj lažnih predstavljanja radi krađe podataka. Sajber kriminalci se često, kroz elektronske poruke fizičkim licima ili preduzećima, lažno predstavljaju kao zvanični međunarodni ili nacionalni zdravstveni organi, sa zahtevom da primalac otvori prilog u kojem se, navodno, nalaze najnovija uputstva u vezi sa koronavirusom. Riječ je, zapravo o malicioznom kompjuterskom programu (malware), koji omogućava kriminalcima da dođu do povjerljivih podataka i informacija o osobi kojoj je upućena elektronska poruka.
Privremeno zatvaranje ili otežani prelaz državnih granica doveli su do pada prekograničnog kretanja gotovine koju kriminalci koriste za finansiranje svog poslovanja, Ipak, to ih nije spriječilo da i dalje prenose nezakonito stečena sredstva za obavljanje aktivnosti.
FATF (Financial Action Task Force), međuvladino tijelo koje postavlja međunarodne standarde za sprečavanje pranja novca i finansiranje terorizma, upozorava da kriminalci pronalaze načine da zaobiđu radnje i mjere poznavanja i praćenja stranke (takozvani customer due diligence), iskorišćavanjem privremenih izazova u unutrašnjim kontrolama zbog rada na daljinu, kako bi prikrili imovinu ili izvršili krivično djelo pranja novca.
Povećana je zloupotreba onlajn finansijskih usluga i virtuelne imovine, kako bi se prenijela imovina i prikrila nezakonito stečenih sredstava, a za te namjene se često koriste i ekonomske stimulativne mjere u okviru državnih paketa pomoći i šeme nesolventnosti.
Imajući u vidu trend da građani, u strahu od eventualne nestabilnosti finansijskog sistema povlače svoj novac iz banaka, to može dovesti do rasta usluga koje pružaju neregulisane finansijske institucije, što dodatno otvara prostor kriminalcima za pranje novca. Na ruku im idu i zloupotrebe domaće i međunarodne finansijske pomoći kako bi se izbjegle procedure u nabavci, koje prati povećanje korupcije. Potrebe zemalja u razvoju da u aktuelnoj krizi uvećaju likvidnost, kriminalci koriste kako za pranje novca, tako i za finansiranje poslovnih operacija, kao i za onlajn zahtjeve za lažno prikupljanje sredstava u dobrotvorne svrhe.
Odgovori na prijetnje
Kao odgovor na navedene pretnje, MONEYVAL predlaže da zakonodavni organi u svakoj zemlji u potpunosti usklade svoje propise sa preporukama FATF i dosledno ih primjenjuju, kao i da pomognu privatnom sektoru kroz pružanje relevantnih informacija. Neophodno je da se matrice za procene rizika od pranja novca i finansiranja terorizma prilagode novim oblicima pretnji, kao i da nadležni organi kreativnije koriste nove tehnologije, poput video konferencija ili razmjene podataka putem cloud servisa, kako bi prevazišli ograničenja koja nameće pandemija u neposrednom nadzoru.
Nove okolnosti iziskuju i bolju međunarodnu saradnju, prije svega olakšano pribavljanje svih relevantnih informacija o pravnim licima i njihovim stvarnim vlasnicima, kao i intenzivniju saradnju državnih organa sa nadležnim upravama za sprečavanje pranja novca, kroz dijeljenje informacija o operativnim slučajevima, tipologijama i novim prijetnjama od pranja novca.
Pošto je izvjesno da će kriza izazvana pandemijom koronavirusa potrajati, sigurno je i da će kriminalci iznalaziti nove načine za finansijske zloupotrebe. Zadatak svih učesnika u sistemu sprečavanja pranja novca, na međunarodnom i na nacionalnim nivoima, jeste da blagovremeno reaguju kako bi na vreme prepoznali zloupotrebe, razumeli način na koji se one sprovode i preduzeli odgovarajuće mere za njihovo ublažavanje.
Mirko Nešković, menadžer u Odeljenju za forenzičke usluge, PwC Srbija
Biznis i finansije 192/193, decembar 2021./januar 2022.
