Digitalna transformacija kompanija predstavlja imperativ uspješnog poslovanja i opstanka na tržištu. Velike promjene koje donosi Industrija 4.0, poslovna zajednica vidi kao jedinstvenu šansu da se smanji tehnološki jaz sa razvijenim ekonomijama, poručeno je sa konferencije „Sajber bezbjednost izazov Industrije 4.0” koju su Univerzitet Donja Gorica i Privredna komora Crne Gore organizovali 15. decembra 2021. godine u podgoričkom hotelu Hilton.

Prva nacionalna konferencija u oblasti primjene digitalnih tehnologija i razvoja industrije 4.0. realizovana je kao zajednička akrivnost projekata DigN€st – Digitalno preduzetničko gnijezdo industrija 4.0 u Crnoj Gori i SI4SEC – Jačanje industrje 4.0: Semantičko poboljšanje kibernetske sigurnosti. DigNest se finansira kroz program Erasmus +, dok je projekat SI4SEC dio IPA kolaborativne grant šeme za inovativne projektne ideje koji se finansira kroz Zajednički program EU – Crna Gora, program za zapošljavanje, obrazovanje i socijalno staranje.

Konferenciju su otvorile dekanica Fakulteta za informacione sisteme i tehnologije UDG prof. dr Milica Vukotić i dr Nina Drakić, v.d. predsjednice Privredne komore Crne Gore.

Vršiteljka dužnosti predsjednice Privredne komore dr Nina Drakić istakla je, kao uvodničarka Konferencije, da sajber bezbjednost predstavlja aktuelnu temu, koja je važna i tiče se svih činilaca ekonomskog i društvenog života.

– Pandemija COVID-19 naglasila je neophodnost digitalne transformacije privrede i povećanja digitalnih kompetencija svakog pojedinca. To je ujedno kompatibilno sa zahtjevima Industrije 4.0, čiji je digitalizovana privreda temelj – kazala je Drakić.

Prema njenim riječima, potrebno je sinhronizovano digitalno transformisati privredu i javnu upravu, koja će kroz e-usluge postati brža, efikasnija i transparentnija.

– Digitalna transformacija kompanija predstavlja imperativ uspješnog poslovanja i opstanka na tržištu. Velike promjene koje donosi Industrija 4.0, poslovna zajednica vidi kao jedinstvenu šansu da se smanji tehnološki jaz sa razvijenim ekonomijama – kazala je Drakić.

Ona je istakla i nove rizike koji dolaze sa ovim procesom, a odnose se na sajber bezbjednost, odnosno zaštitu privatnosti podataka. Zato apeluje na sve aktere društva da tome doprinesu, a to se može kroz povećanje znanja, jačanje zakonodavnog okvira, institucija, alata i mehanizama da se spriječi narušavanje sajber bezbjednosti.

Drakić je podsjetila na uspješnu saradnju organizatora Konferencije na Tempus projektu „Unapređenje obrazovanja u oblasti sajber bezbjednosti“ u okviru kojeg je realizovan niz aktivnosti na poboljšavanju stanja u ovoj oblasti, među kojima stručne radionice u cilju unapređenja kapaciteta privrede da se suoči sa sve izraženijim i učestalijim sajber prijetnjama.

Dekanica Fakulteta za informacione sisteme i tehnologije prof. dr Milica Vukotić kazala je da Univerzitet Donja Gorica ovom konferencijom, projektima koje realizuje i sličnim inicijativama, pokušava da ukaže, između ostalog i na značaj inovacija u procesu obrazovanja kada su sajber bezbjednost i digitalizacija u pitanju.

Ona je istakla posvećenost ove obrazovne institucije da pripremi studenta kako bi bio odgovoran građanin globalnog svijeta, za šta je preduslov da stekne neophodne IT vještine.

– Sticanju ICT vještina posvećuje se posebna pažnja na svim fakultetskim jedinicama UDG, a ne samo na Fakultetu za informacione sisteme i tehnologije. UDG se trudi da kreira kadar koji može da odgovori na ove izazove, a ova konferencija je prilika da privreda pruži povratne informacije i na taj način doprinese razvoju ovih oblasti – rekla je Vukotić.

Univerzitet Donja Gorica, prema njenim riječima, odavno prepoznaje digitalizaciju i sajber bezbjednost kao važne trendove kojima poklanja mnogo pažnje.

– Moram naglasiti da je skoro 500 studenata našeg Univerziteta nedavno završilo kurs o sajber bezbjednosti u organizaciji CRDF (Civilian Research and Development Foundation of the USA) – rekla je Vukotić.

Ona je podsjetila da UDG, u saradnji sa kompanijom ComTrade već desetak godina realizuje manifestaciju Fabrika znanja, te da je osnovao Preduzetničko gnijezdo u kojem studenti mogu da razvijaju svoje biznis ideje. Dignest, projekat u okviru kojeg je organizovana Konferencija, samo je jedan u nizu projekata koje UDG trenutno realizuje.

– Mnogo ulažemo u to da naši studenti steknu ne samo znanje, već i sposobnosti koje će im biti potrebne u realnom poslovnom okruženju… A dokaz da oni imaju preduzetnički duh i znanje za uspjeh su naši bivši studenti koji su osnovali značajni broj uspješnih firmi ili se nalaze na odgovornim pozicijama u renomiranim kompanijama – kazala je dekanica.

Prof. dr Ivana Ognjanović sa Univerziteta Donja Gorica ističe da se cjelokupna privreda na globalnom nivou nalazi u procesu tranzicije ka digitalnom dobu, pa se može reći da je u toku četvrta industrijska revolucija zasnovana na primjeni digitalnih tehnologija za razvoj industrija u najširem kontekstu.

– Integracija digitalnih inovacija za potrebe privrede zahtijeva multisektorski i multidisciplinarni pristup i sa ponosom mogu istaći da je današnja konferencija prva na nacionalnom nivou koja na jednom mjestu, iako u limitiranim pandemijskim uslovima, okuplja predstavnike akademske zajednice, privrede i javne uprave – kazala je ona.

Događaj je okupio brojne govornike iz nauke i prakse koji su svojim izlaganjima doprinijeli temama „Digitalizacija crnogorske industrije (Crnogorska industrija 4.0)“ i „Sajber bezbjednost i digitalizacija: izazovi za privredni sektorSajber bezbjednost“, razmatranim kroz panele.

Panelisti su bili prof. dr Ramo Šendelj, Univerzitet Donja Gorica, Vladan Tabaš, predstavnik Odbora udruženja ICT Privredne Komore Crne Gore, prof. dr Christoph Reich, Univerzitet u Fortvagenu, prof. dr Laszlo Bokor, Univerzitet za ekonomiju i tehnologiju u Budimpešti, prof. dr Božo Krstajić, Univerzitet Crne Gore, Dragana Pejović, Agencija za nacionalnu bezbijednost, Božo Cvetkovski, Centralna Banka Crne Gore, Dragoslav Kenjić, ČIKOM, Nataša Šimšić – ComTrade i Luka Živulović, ARCTUR, Slovenija.

Prema riječima Vladana Tabaša, najvažniji resursi današnjice su energija i informacija koja nije prirodni resurs, ali dobija na vrijednosti što se više dijeli.

– Svakih 18 mjeseci se udvostručuje broj podataka koji se razmjenjuju u svijetu– kazao je on.

Prema njegovim riječima, digitalna transformacija „ide sporije nego što želimo, ali se odvija“.

– Crna Gora mora da još agresivnije uđe u ove procese, ako želimo da uskočimo makar u posljednji vagon voza digitalne transformacije koji prolazi pored nas – kazao je Tabaš.

Apostrofirao je da kompanije digitalnom transformacijom postaju transparentnije, jače, bolje i profitabilnije. Evropska unija je, navodi, izdvojila 1.350 milijardi za razvoj industrije. Zahvaljujući digitalnohj trasformaciji biće otvoreno 133 miliona novih radnih mjesta, dok će 75 miliona biti ugašeno.

– Zato su neophodni transformacija znanja i osnaživanje digitalne pismenosti stanovništva – zaključuje Tabaš.

Sekretarka Odbora udruženja ICT Privredne komore Crne Gore Nada Rakočević bila je moderatorka panela koji se odnosio na sajber bezbjednost.

Prema njenim riječima, procjenjuje se da će se tokom 2022 kreirati više IP saobraćaja nego tokom predhodne 32 godine, otkako internet postoji. Sa povećanjem indeksa umrežavanja sasvim su očekivani razni bezbjednosni izazovi.

– Digitalna bezbjednost predstavlja globalni izazov za svjetsku ekonomiju, koja zbog sajber napada svake godine pretrpi štetu od oko šest triliona dolara, što je duplo više u poređenju sa 2015. godinom. Upravo su napadi na male kompanije najrizičniji. Imajući u vidu činjenicu da se male kompanije uglavnom oslanjaju na sopstvenu strukturu, takvi napadi mogu ponekad biti kobni za njih i dovesti do kraha. Opasnost je utoliko veća ako uzmemo u obzir činjenicu da 93% crnogorskih kompanija čine mala i srednja preduzeća – kazala je ona.

Dragana Pejović, govoreći o sajber napadima navela je da su, prema izvještajima Uprave policije, u Cr­noj Go­ri su pri­sut­na sva kri­vič­na dje­la iz obla­sti vi­so­ko­teh­no­lo­škog kri­mi­na­la. Naj­vi­še su pri­sut­na kri­vič­na dje­la iz obla­sti kra­đa iden­ti­te­ta, ra­ču­nar­skih pre­va­ra, kra­đa imejl-na­lo­ga, krip­to lo­ker ucje­ne, na­ru­ša­va­nje pra­va in­te­lek­tu­al­ne svo­ji­ne, a tek on­da do­la­ze kri­vič­na dje­la dječ­je por­no­gra­fi­je, saj­ber špi­ju­na­že i kla­sič­na dje­la iz obla­sti kom­pju­ter­skog kri­mi­na­la.

U prethodnoj godini sajberkriminalci su bili fokusirani na ostvarivanje prihoda putem ransomware malvera. Ali visoki rast vrijednosti kriptovaluta inspirisao je mnoge sajberkriminalce da se prebace na  tzv. coinmining (kopanje valute), što je rezultiralo izuzetnom povećanju detektovanih coinmine malvera na krajnjim radnim stanicama. Kao posledicu coinmininga imamo i znatan porast IoT (Internet of Things – pametni uređaji) napada čak 600%.Porastao je i broj bankarskih online malvera. Kako je sajber napadačima postalo veoma teško da napade ostvaruju preko propusta u softverima, to su metode napada pomjerili na tzv. supply chain attack (napade u lancu). Sajbernapadači napadnu jednu kariku u lancu, koja nije direktna meta, ali je povezana sa glavnom metom i preko nje ostvare napad na glavnu metu. Tako su se kao prvi u lancu našli na udaru proizvođači softvera i telekomunikacioni servis provaderi usluga (DNS domeni, ruteri, svičevi, cloud servisi…)

Konstantno iz godinu u godinu raste broj mobilnih malvera, čak 54 % je porastao u 2017. godini u odnosu na 2016. godinu, zahvaljujući tome što korisnici ne ažuriraju operativne sisteme mobilnih telefona i aplikacija. Povećana je opasnost i od tzv grayware aplikacija (aplikacija koje nijesu u suštini maliciozne ali mogu biti), tj. Aplikacija koje skupljaju podatke sa telefona. Iznenađujući je podatak da čak 63% tih aplikacija ima mogućnost otkrivanja broja telefona.

Božo Cvetovski, Crnogorska komercijalna banka, istakao je da je bankarski sistem stabilan i dobro kontrolisan. Zakon o izmjenama i dopunama zakona o platnom prometu, kojim se vrši usklađivanje sa PSD2 direktivom EU, je dobio pozitivno mišljenje evropske komisije i treba da prođe skupštinsku proceduru. Nakon toga će se pristupiti izradi podzakonskih akata kojima će se, pored ostalog, ojačati kontrolna funkcija Centralne banke Crne Gore i detaljnije propisati pravila za autorizaciju online plaćanja. Banke će biti u obavezi da dostavljaju Centralnoj banci Crne Gore statističke podatke o prevarama povezanim sa transakcijama (fraud) kao i podatke o značajnim IT/IS incidentima.

Do kraja godine se, u skladu sa Zakonom o kreditnim institucijama, očekuje usvajanje pravila za upravljanje rizicima informacionog sistema koja će biti usklađena sa najboljom EU praksom. Pravilima se zahtijeva uspostavljanje upravljačkih, logičkih, fizičkih, preventivnih, detektivnih i korektivnih mjera zaštite informacionih sistema. S obzirom da je bankarski sistem godinama unazad, kroz niz posrednih i neposrednih kontrola, bio pripreman za donošenje ovakvog akta ne očekuje se da će banke imati veće poteškoće u primjeni “novih” pravila, istakao je Cvetkovski.

Dragoslav Kenjić je, govoreći o percepciji privede o važnosti ulaganja u sajber bezbjednost, istakao da je potrebno pojačati aktivnosti na povećanju svijesti o važnosti ove teme kod visokorukovodećeg kadra, čime bi se znatno povećalo ulaganje,kako u Obrazovanje, tako i u tehnologije koje omogućavaju bolju sajber zaštitu.

Učesnici Konferencije bili su u prilici da se upoznaju sa inovativnim potencijalima, projektima i idejama, među kojima i sa novom platformom koju je Privredna komora Crne Gore razvila kao aktivnost projekta InTERaCt 4.0 – Trilateralna spremnost za promjene, realizovanog kroz program prekogranične saradnje Italija – Albanija – Crna Gora.

Prema riječima direktorice Sektora za projekte Privredne komore Tanje Radusinović, platforma omogućava samoprocjenu stepena digitalne transformisanosti pravnih, odnosno digitalnih kompetencija fizičkih lica.

– Korišćenjem alata koji čine platformu samoprocjene stepena digitalne transformacije pravnog subjekta i nivoa digitalnih kompetencija fizičkih lica, postiže se glavni cilj projekta – podizanje kapaciteta i unapređenje poslovanja kroz smjernice i transfer znanja za proces digitalne transformacije – kazala je Radusinović.

Platforma sadrži i predlog koraka, kao I niz precizno kategorisanih tutorijala koji su namijenjeni za unapređenja nivoa transformisanosti, odnosno digitalnih znanja. Video uputstvo za korištenje ovog alata može se naći na youtube kanalu Privredne komore Crne Gore.

Stefan Jovanović, samostalni savjetnik u Sektoru za projekte Privredne komore Crne Gore, predstavio je projekat „PHASE” koju ova poslovna asocijacija realizuje u saradnji sa Kliničkim centrom Crne Gore i partnerima iz Italije i Albanije, a traje do kraja 2022. godine.

– PHASE projekat je usmjeren na razvoj e-Zdravstva, što će doprinijeti ne samo poboljšanju javnih i privatnih zdravstvenih usluga, već i jačanju inovacija te konkurentnosti malih i srednjih preduzeća koja rade u oblastima digitalnih tehnologija i tradicionalnih zdravstvenih usluga – istakao je on.

Jedan od glavnih ciljeva projekta PHASE jeste stvaranje ekosistema politika, praksi i alata koji će djelovati kao podsticaj konkurentnosti MSP u zdravstvenom sektoru i e-zdravstvu, te jačanje kreiranja i razvoja digitalnih mikro, malih i srednjih preduzeća u e-zdravlju pružanjem nefinansijskih usluga.

U cilju testiranja pristupu projekta, konzorcijum će implementirati tri pilot aktivnosti , i to : teritorijalnu mrežu opremljenu ambulantnim vozilima sa ciljem hitne kliničke intervencije u ranim fazama srčanog udara, digitalnu platformu za upravljanje integrisanim stazama za njegu sa posebnim osvrtom na neurodegenerativne bolesti, te mobilno praćenje hroničnih pacijenata i jačanje kapaciteta teritorijalnih službi.

U prezentaciji ostalih projekata/inovacionih potencijala učestvovali su prof. dr Ivana Ognjanović i mr Luka Laković, Univerzitet Donja Gorica, prof. dr Tomo Popović, Univerzitet Donja Gorica, Jelena Popivoda, Inovaciono Preduzetnički Centar Tehnopolis, Radivoje Drobnjak, Naučno-tehnološki park Crne Gore, mr Marko Nišavić, Preduzetničko gnijezdo, Univerzitet Donja Gorica.