Mikrokreditiranje, iako pojam već naširoko poznat i rasprostranjen, relativno je nov, kako kod nas, tako i u svijetu. Nije zgoreg da se podsjetimo početaka tj makar kreiranja definicije mikrokreditiranja koja je ustoličena tek 1997. godine na svjetskom samitu (Microcredit Summit) i koja glasi: „Mikrokreditiranje je program odobravanja malih zajmova vrlo siromašnima, za projekte samozapošljavanja koji donose dohodak i omogućavaju samostalno osiguranje egzistencije pojedincima i njihovim porodicama“.

Mikrokreditiranje se u praksi vrlo često miješa sa definicijom poslovanja tradicionalnih banaka, iako je neophodno istaći da među njima postoji bitna razlika. Naiame, banke su po definiciji u službi klijenata koji imaju kreditnu istoriju i sposobnost uspostavljanja kolaterala na imovini, dok mikrokreditne finansijske institucije posluju sa onim licima koja nemaju mogućnost obezbjeđivanja kolaterala, nemaju redovne prihode ili imaju vrlo niske prihode.

Mikrofinansiranje se s toga mnogo brže razvija u siromašnim zemljama, pa je tako i u regionu ovaj vid poslovanja izrazito zastupljeniji, npr u Bosni i Hercegovini, gdje i danas posluje  preko 20 ovakvih organizacija ili na Kosovu* gdje je aktivno 10 MFI čija je ukupna aktiva teška skoro 350 miliona eura.

U Crnoj Gori je mikrofinansiranje počelo da se razvija 1998. godine donošenjem Uredbe o načinu odobravanja kredita nevladinih organizacija fizičkim i pravnim licima, a što je vrlo brzo imalo za rezultat otpočinjanje mikrokreditiranja tri nevladine organizacije: NVO Mikrokredit Montenegro, NVO Agroinvest i NVO Alter Modus.

Zanimljivo je pomenuti da su ove organizacije i danas aktivne u Crnoj Gori, doduše pod drugačijim nazivima i poslovnim formama: Mikrokredit Montenegro je 2002. transformisan u Opportunity banku koju je pak 2009. kupila Erste Banka i pod tim imenom i danas posluje; Agroinvest je prethodnik MFI Monte Credit DOO, dok je Alter Modus MFI koja i danas posluje pod istim imenom, a ujedno najveća u sistemu.

Osim gore pomenute dvije i danas aktivne MFI (Alter Modus & Monte Credit), u finansijskom sistemu Crne Gore, na kraju 2023. godine, poslovalo još šest mikrokreditnih finansijskih institucija: Montenegro Investment Credit, Klikloan, Capital-Invest, Moj Kredit, Labor i Win Credit. Ova posljednja je dozvolu za rad dobila u decembru prošle godine te ona neće biti predmet ove analize, dok je u oktobru mjesecu oduzeta dozvola za rad MFI Ozmont koja je registrovana još 2006. godine, te ni nju nećemo razmatrati u nastavku.

Ono što vjerujemo najviše interesuje naše čitaoce jeste poslovanje ovih kompanija. Međutim, moramo odmah na početku istaći da je trenutno vrlo teško doći do informacija o poslovanju mikrofinansijskih institucija, jer same kompanije vrlo rijetko objavljuju izvještaje o svom poslovanju na svojim veb stranicama, dok istih takođe nema dostupnih na sajtu Uprave za poreze, gdje se nalaze godišnji izvještaji o poslovanju svih ostalih kompanija koje posluju u Crnoj Gori. Ovime je stvorena jedna situacija u kojoj se stručna i laička javnost vrlo teško mogu informisati o stanju u sektoru mikrokreditiranja, a vjerujemo da će ovaj naš tekst nadležni u zemlji pročitati kao apel da se ponovo omogući javan uvid u poslovanje kompanija koje ipak imaju značajnog uticaja u finansijskom sistemu Crne Gore.

Za potrebe ove naše analize, mi smo se koristili podacima koji se mogu naći u godišnjem izvještaju o radu Centralne banke Crne Gore, kao i podacima o poslovanju koje smo dobili ili direktno od kompanija ili na upit od nadležnih javnih institucija ili iz objavljenih revizorskih izvještaja.

AKTIVA MFI

Ukupna bilansna suma 7 MFI na kraju prethodne godine iznosila je 90,13 miliona eura uz godišnji rast od 15,9 miliona eura (21 odsto). Od ukupne bilansne sume, na aktivu samo jedne MFI (Alter Modus) odnosilo se više od dvije trećine (čak 69 odsto), uz zabilježen godišnji rast bilansa veći od cijelog sektora (+16,9 miliona eura). Druga MFI po veličini bilansa je Monte Credit sa tržišnim učešćem od 10 odsto (8,9 miliona eura vrijedan bilans), ali i padom aktive na godišnjem nivou od skoro 1,8 miliona eura. Osim ove dvije može se istaći i Montenegro Investment Credit, MFI koja je u 100-odstotnom vlasništvu Prve banke Crne Gore, sa aktivom vrijednom 7,5 miliona eura.

Procentualno gledano, najveći rast aktive na godišnjem nivou ostvarila je MFI Moj Kredit, koja je 2023. završila sa bilansom vrijednim 3,2 miliona eura uz rast aktive od skoro 40 odsto. Bilans MFI Klikloan je na kraju prethodne godine vrijedio 3,5 miliona eura, MFI Labor 3,1 miliona eura, dok je aktiva beranske MFI Capital Invest vrijedjela 1,5 miliona eura. Sve ovo cifre, kao i trend promjene tržišnog učešća donosimo u grafikonu u nastavku.

KREDITI

Najveći dio aktive svakako čine ukupni krediti, pa se tako u godišnjem izvještaju o radu CBCG navodi da oni na kraju 2023. godine iznose 84,57 miliona eura, što predstavlja 88,31 odsto ukupne aktive MFI, a u odnosu na kraj 2022. godine godine bruto krediti bilježe rast od 12,19 miliona eura. Ovdje je bitno pomenuti da su bruto krediti na kraju juna mjeseca tekuće godine već prešli cifru od 100 miliona eura!

Kada su u pitanju neto krediti (isključujući iznose ispravki vrijednosti kredita), oni su na kraju prethodne godine na nivou sektora iznosili nešto preko 79,5 miliona eura od čega ponovo najveći udio zauzima MFI Alter Modus – preko 72 odsto tj 57,4 miliona eura neto kredita u svojim bilansima ima uknjiženo ova kompanija.

Na drugoj poziciji u kategoriji neto kredita se nalazi Montenegro Investment Credit, koja ima plasiranih kredita u vrijednosti 6,2 miliona eura, dok je Monte Credit u ovoj kategoriji bilansa zabilježila godišnji pad od skoro 44 odsto, pa je tako 2023. godinu završila sa 5,4 miliona eura neto kredita (2022. godine su imali plasirano više od 9,5 miliona eura eura na ovoj bilnansoj stavci).

MFI Moj kredit bilježi godišnji rast kreditnog portfelja od 36 odsto, pa je tako 2023. godinu završila sa plasiranih 3,1 miliona eura u neto kredite. MFI Klikloan je stavku neto kredita na godišnjem nivou ojačao za skoro 28 odsto, dok je MFI Labor takođe uvećao kreditni portfelj za skoro 23 odsto.

Pregled kreditnih porfelja tokom prethodne dvije godine, uz istaknuti „market share“ takođe donosimo u nastavku, u formi grafičke ilustracije.

Kada je u pitanju struktura kreditnih portfelja cjelokupnog sektora MFI, po dostupnim podacima sa sajta CBCG možemo vidjeti da posmatrano po nosiocima dominiraju krediti odobreni fizičkim licima koji iznose skoro 73 miliona eura i predstavljaju 86 odsto ukupnih bruto kredita, dok na kredite pravnim licima otpada 12 miliona eura bruto kredita tj preostalih 14 odsto kreditnog portfelja.

Posmatrano po ročnosti, u portfolijima kredita MFI dominiraju dugoročni krediti (preko jedne godine), koji učestvuju sa 87,5 odsto.

Posmatrano po namjeni, najveće učešće imaju krediti za nabavku osnovnih sredstava (52,33 odsto) i potrošački krediti (11,53 odsto).

Po podacima iz godišnjeg izvještaja Centralne banke, nekvalitetna aktiva MFI na kraju prethodne godine iznosila je 5,36 miliona eura i činila je 5,60 odsto ukupne aktive, a ista je na godišnjem nivou smanjena za 0,46 miliona eura ili 7,89 odsto.
Iz istog izvještaja možemo vidjeti da na dan 31.12.2023. godine ukupni bruto krediti MFI koji kasne sa otplatom preko 30 dana iznose 10,48 miliona eura i predstavljaju 12,40 odsto ukupnih bruto kredita MFI i na približno su istom nivou u poređenju sa krajem prethodne godine, dok ukupni bruto krediti koji kasne u otplati preko 90 dana iznose 4,68 miliona eura predstavljaju 5,53 odsto ukupnih bruto kredita i bilježe jednogodišnji pad od 0,57 miliona eura, odnosno 10,89 odsto.

Posmatrajući agregatni bilans svih MFI u sektoru na kraj 2023. godine, možemo vidjeti da je likvidna aktiva (novčana sredstva i računi depozita) iznosila 5,88 miliona eura i predstavljala je 6,52 odsto ukupne aktive, a ista bilježi porast od 2,50 miliona eura, odnosno 74 odsto u odnosu na kraj prethodne (2022.) godine, kada je iznosila 3,38 miliona eura i predstavljala 4,52 odsto ukupne aktive.

KAMATNE STOPE MFI

Kamatne stope na kredite koje plasiraju mikrokreditne finansijske institucije su uvijek predmet polemika i često na udaru javnosti, ali i medija. Ipak, uvijek se treba imati u vidu činjenica da je ciljna grupa kojoj se ove kompanije obraćaju i nude svoje usluge najčešće visoko rizična sa aspekta mogućnosti da redovno servisira dug i da su takvi krediti mahom neobezbijeđeni kolateralima, što se kao rezultat na kraju odražava u visini kamatnih stopa.

Tokom 2023. godine prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa (PPEKS) na ukupne kredite mikrokreditnih finansijskih institucija imala je blagi trend smanjenja. Na kraju 2023. godine PPEKS iznosila je 22,19 odsto i bila je niža za 1,23 procentna poena u odnosu na istu stopu na kraju 2022. godine.

Istovremeno, PPEKS na kraju jula ove godine je iznosila 21,68 i bila za 0,51 pp manja od stope na kraju prethodne godine, što govori da kamate blago idu ka dolje, iako one na novoodobrene kredite značajno variraju u zavisnosti od iznosa i ročnosti novoodobrenih kredita po mjesecima.

Posmatrajući strukturu klijenata iz mjesečne statistike za kraj jula ove godine, možemo vidjeti da je PPEKS za kredite fizičkih lica iznosila 24,29 odsto, dok su se pravna lica kod MFI zaduživala po stopi od 15,55 odsto. Upravo su ovi krediti namijenjeni pravnim licima i doveli do pada prosječne kamatne stope u sistemu tokom godina, imajući u vidu da su pojedine MFI posljednje vrijeme značajno inovirale ponudu sa kreditima namijenjenim pravnim licima. Tako su krediti plasirani pravnim licima do 2020. godine bili na nivou od 3-4 odsto učešća u ukupnim kreditima, da bi njihovo udio na kraju jula mjesece tekuće godine dostigao nivo od 17,4 odsto svih kredita.

Ako pak pogledamo kamatne stope po namjeni vidjećemo da su najskuplji krediti za izgradnju građevinskih objekata (PPEKS 29,66 odsto), kao i za poljoprivredu (28,22 odsto), dok su najniže stope za kupovinu osnovnih sredstava (20,14 odsto) i za refinansiranje obaveza (20,92 odsto).

PRIHODI OD KAMATA

Ukupni neto kamatni prihodi svih 7 MFI tokom 2023. godine iznosili su nešto preko 13,1 milion eura i ujedno su bili veći za 1,5 milion eura nego godinu ranije (13,4 odsto godišnji rast). Najveća MFI – Alter Modus, iako u kreditima drži preko 72 odsto tržišnog učešća, u neto prihodima od kamata ima „svega“ 63 odsto tržišta, tj na ovoj bilansnoj stavci na kraju prethodne godine uknjižila je skoro 8,3 miliona eura. Prvi njen takmac, MFI Monte Credit je godinu za nama završio sa više od 1,9 miliona eura neto kamatnih prihoda što čini 14,8 odsto učešća u kompletnom tržištu.

Osim ove dvije MFI, samo još Montenegro Investment Credit bilježi cifru veću od milion eura neto kamatnih prihoda (1,05 miliona eura), dok sve ostale imaju manje neto prihode od kamata na plasirane kredite. Najveći godišnji rast u ovoj kategoriji bilježi MFI Moj kredit, koja je ovu bilansnu stavku tokom prethodne godine ojačala za čak 34 odsto u odnosu na godinu ranije.

 

PROFIT

Posmatrane MFI su tokom 2023. godine ostvarile kumulativnu dobit od 4,34 miliona eura. U poređenju sa prethodnom godinom, profitabilnost ovih 7 kompanija je povećana za 1,13 miliona eura ili 35,5 odsto.

Sve MFI poslovale su pozitivno, dok je najveći profit ostvarila MFI Alter Modus (2,7 miliona eura), zatim Monte Credit (471 hiljada eura profita), te slijedi Montenegro Investment Credit sa 393 hiljada eura pozitivnim neto rezultatom na kraju prethodne godine, koja je ujedno ostvarila i najveći procentualni rast zarade u odnosu na godinu ranije (+65 odsto).

PASIVA

U strukturi pasive mikrokreditnih finansijskih institucija najveći udio imaju obaveze, koje su iznosile 50,91 milion eura i činile 56,49 odsto pasive, a njihov najveći dio činile su pozajmice koje su (bez kamata i vremenskih razgraničenja) iznosile 44,28 miliona eura i činile 86,97 odsto ukupnih obaveza. Pozajmice su na godišnjem nivou povećane za 15,85 miliona eura ili 55,76 odsto.

Druga značajna stavka pasive je svakako kapital MFI koji je na kraju prethodne godine iznosio 39,21 milion eura i predstavljao 43,51 odsto ukupne aktive. U odnosu na kraj 2022. godine ukupni kapital blago je smanjen, za 1 milion eura ili 2,49 odsto. Najveći dio kapitala u sistemu MFI čini tzv donirani kapital (77,08 odsto).

ZAPOSLENI

Po podacima do kojih smo mi uspjeli doći ovom analizom, sabrali smo da je u posmatranih 7 MFI tokom 2023. godine prosječno bilo angažovano ukupno 251 zaposlenih (14 više u odnosu na godinu ranije), od čega u Alter Modus-u radi 150 i Monte Creditu još 58 radnika/ca.
Ove dvije kompanije takođe imaju milionska izdvajanja na stavci troškova za zaposlene, dok ostale kompanije imaju manje iznose po ovoj troškovnih stavci uz mnogo manje angažovanih zaposlenih, a njihov kompletan pregled donosimo u nastavku:

NOVI IGRAČI NA TRŽIŠTU

Kako smo vidjeli, trenutno je u Crnoj Gori aktivno 8 MFI, ali da je mikrokreditiranje vrlo potentan biznis govori i činjenica da je u julu mjesecu ove godine Savjet Centralne banke donio rješenja o izdavanju dozvola za rad za još dvije mikrokreditne finansijske institucije: „Partner Plus“ AD Podgorica i „GoKredit“ DOO Podgorica.

MFI GoKredit je zvanično prije desetak dana i registrovana u centralnom registru Privrednog suda, sa kapitalom od 150 hiljada eura, a osnivači koji dijele po 50 procenata vlasništva su „Hotel Crna Gora“ doo Podgorica (iza koje stoji hotelijer Žarko Burić) i kompanija „BGS Consulting“ koja se bavi informacionim tehnologijama, koja je tokom 2023. godine ostvarila prihode veće od 1,8 miliona eura i neto dobit od 462 hiljade eura, a koja se nalazi u vlasništvu stranog fizičkog lica Grzegorz Marek Skurjat. Izvršni director GoKredit-a je Nemanja Nikolić, koji ujedno obavlja i funkciju direktora kompanije „Hotel Crna Gora“.

Krajem avgusta mjeseca je u centralnom registru Privrednog suda sprovedena i registracija akcionarskog društva MFI Partner Plus, sa kapitalom od 365 hiljada eura, a čiji odbor direktora čine Milka Ljumović, Aleksandra Popović i Draško Trninić, profesionalci sa dugim stažom u finansijskom sektoru Crne Gore, koji su već ranije osnivali i vodili MFI i banke u našoj zemlji, dok je za izvršnu direktoricu imenovana Marijana Šćekić, koja takođe ima bogato bankarskog iskustvo.

Imajući još jednom u vidu činjenicu da kreditni portfelj postojećih MFI sa samo 6 mjeseci ove godine porastao za više od 15 miliona eura tj skoro 19 odsto, vjerujemo da ovako izražena tražnja znači da prostora za nove kompanije u sektoru svakako ima, a nova ponuda će najvjerovatnije značiti i povoljnije uslove kreditiranja, što će svakako odgovarati i klijentima. Nama ostaje da pratimo rad i ovog sektora, uz očekivanja da ćemo lakše i jednostavnije moći dolaziti do zvaničnih podataka o njihovom poslovanju u budućnosti.