Poslijeratne međunarodne ekonomske organizacije su osmišljene i formirane na konferenciji u Breton Vudsu održanoj u julu 1944. godine, prije čitavih osamdeset godina. Cilj je bio izbjeći katastrofalne ekonomske efekte protekcionizma, koji je produbio i produžio Veliku depresiju i možda doveo do rata. Pravila su se zasnivala na idejama fiksnog deviznog kursa, umjerene carinske zaštite, mogućnosti zaduživanja radi rješavanja privremenih problema platnog bilansa, depolitizacije ekonomskog odlučivanja, kao i prikupljanja sredstava u bogatim zemljama za finansiranje pojedinačnih ekonomskih projekata u siromašnijim zemljama (u obliku Međunarodne banke za obnovu i razvoj). Stotine, ako ne i hiljade knjiga napisane su na tu temu. Od onih koje sam čitao u skorije vrijeme (često motivisan različitim brigama), dozvolite mi da navedem samo tri: „Upravljanje svijetom“ Marka Mazovera, „Nedovoljno“ Semjuela Mojna i Zaka Kartera, „Cijena mira“ . Kreatori novog ekonomskog okvira su planirali i da osnuju Međunarodnu trgovinsku organizaciju, što se tada nije ostvarilo, ali je „zamijenjeno“ Opštim sporazumom o carinama i trgovini (General Agreement on Tariffs and Trade, GATT) koji uspostavlja pravila o carinama, dampingu, subvencijama itd. za regulisanje svjetske trgovine.
Sistem se promijenio kada su SAD odlučile da napuste paritet dolara i zlata (u vrijeme Niksona), fleksibilni devizni kurs zamijenio je fiksni, a trgovina je značajno liberalizovana, uključujući, u mnogim slučajevima, otvaranje kapitalnog računa (tj. mogućnost transfera kapitala iz jedne zemlje u drugu). Do 1980-ih, pod uticajem revolucija Tačer/Reagan u dvije zemlje sa najviše uticaja na ekonomsku politiku, pada komunizma i ponovnog uključivanja Kine u globalni ekonomski sistem, došlo je do dalje liberalizacije razmjene dok je depolitizacija projektnih zajmova zamijenjena kreditima Svjetske banke za strukturno prilagođavanje (Structural Adjustment Loans, SAL) kao direktnim gotovinskim zajmovima vladama u zamjenu za reforme u skladu sa neoliberalnom politikom.
To je bio signal odstupanja od ranijih pravila depolitizacije. Kada je kreditirala projekte, Svjetska banka je zaista, ili se bar tako činilo, pokušavala da zaobiđe političke prilike i insistirala je na jednostavnoj ekonomskoj održivosti. Naravno, može se reći da ekonomska održivost podrazumijeva stroga tržišna pravila, ali to nije bio izričit uslov. S padom komunizma, neoliberalna pravila su obuhvatila čitav svijet i, u pogledu međunarodnog razvoja, pretočena su u deset principa poznatih pod zajedničkim nazivom „Vašingtonski konsenzus“ (izvorno ih je definisao Džon Vilijamson kao odgovor na dužničku krizu u Latinskoj Americi). Pravila su, između ostalog, obuhvatala niže carine i zabranu diskriminacije među trgovinskim partnerima (Pravilo br. 5), smanjenu državnu potrošnju i eliminaciju subvencija (Pravilo br. 1), depolitizaciju privrede i odsustvo industrijskih politika (Pravilo br. 2), deregulaciju svih privrednih aktivnosti (Pravilo br. 9) i privatizaciju (Pravilo br. 10).
Iako su definisana u odnosu na razvojnu krizu u Latinskoj Americi, ova pravila se u načelu primjenjuju na sve zemlje podjednako. Bila su to, po zamisli njihovih začetnika, zdrava ekonomska načela „koja zastupaju svi razumni ekonomisti“ a koja važe za Ujedinjeno Kraljevstvo koliko i za Bangladeš, za Sjedinjene Države kao i za Gabon.
Tako su stvari stajale donedavno. Šta god mislili o njima, pravila su relativno jednostavna, jasna i univerzalna. Podržavale su ih zemlje političkog Zapada koje su imale apsolutnu glasačku većinu u MMF-u i Svjetskoj banci, dok su samo SAD mogle da stave veto na odluke koje im se ne dopadaju.
Uz aktuelne geopolitičke tenzije, međunarodna ekonomska politika Zapada nalazi se u procesu dramatičnih promjena. Umjesto otvorenog svjetskog trgovinskog sistema, sadašnji pristup teži stvaranju trgovinskih blokova među političkim saveznicima. To je u suprotnosti i sa prvom i sa drugom formulacijom međunarodnog ekonomskog sistema, kojima se nastojalo odvojiti trgovinu od političkih odnosa, zahvaljujući lekcijama naučenim iz katastrofalnog iskustva politički segregisanih trgovinskih blokova između dva svjetska rata.
Aktuelne politike otvoreno prihvataju ili pozivaju na politizaciju ekonomskih odluka dok se ekonomska prinuda tretira kao uobičajen alat. SAD trenutno održavaju 38 režima sankcija koji utiču na oko 50 zemalja, stotine entiteta i vjerovatno hiljade pojedinaca. Evropska unija ne zaostaje mnogo. Kina koristi sličnu prinudu u odnosu na nekoliko azijsko-pacifičkih zemalja.
Zahtjevi, a sve češće i praksa uvođenja mjera poput industrijskih politika, „rasparivanja“, tehnološkog suvereniteta, politički motivisanih zabrana trgovine ili ulaganja – segmentiraju međunarodne ekonomske odnose iz čisto geopolitičkih i takozvanih bezbjednosnih motiva.
Stvar je u tome da je u praksi neoliberalni međunarodni režim, koji je debitovao 1980-ih, mrtav. Ključne zemlje koje su definisale njegova pravila prestale su da ih se pridržavaju. Tako se suočavamo sa čudnom situacijom u kojoj glavne arhitekte i osnivači neoliberalnog međunarodnog poretka više u njega ne vjeruju i ne primjenjuju sistem koji ostatak svijeta nekako i dalje treba da poštuje. To je neodrživa situacija. Nemoguće je da misija Svjetske banke ozbiljno prigovara nekoj afričkoj, latinoameričkoj ili azijskoj zemlji zbog vladinih subvencija, trgovinske diskriminacije, zaplijene imovine političkih protivnika, blokovske trgovine ili industrijskih politika, dok države koje su formirale međunarodni ekonomski sistem upravo sprovode iste takve politike. Kontradikcija se može zataškavati neko vrijeme, ali se ne može vječno ignorisati. Ako se međunarodna neoliberalna pravila više ne smatraju odgovarajućim okvirom za Sjedinjene Države i Evropu, treba li ih smatrati dobrim pravilima za ostatak svijeta?
Na ovo pitanje prosto nema aktuelnog odgovora. Treba smisliti i uvesti nova pravila ili će čitav sistem postati nekoherentan i protivrečan do te mjere da na kraju uopšte neće biti nikakvog „sistema“. Svijet će se vratiti individualnoj optimizaciji zemalja po pravilima džungle.
Oni koji odlučuju u SAD i Evropi rijetko uzimaju u obzir međunarodne ideološke aspekte svojih odluka, jer razmišljanje o ostatku svijeta i razvoju nije od naročitog značaja za političare koji se bave Kinom, Rusijom, nacionalnom bezbjednošću i sličnim temama. Ideološki problem razvoja, međutim, neće nestati. Kreatori okvira su 1944. shvatili zašto je važno stvoriti sistem koji odgovara potrebama vremena i vodi računa o internacionalističkim, čak kosmopolitskim težnjama. Ako se svijet sada kreće ka politikama nacionalne samodovoljnosti i nacionalnog interesa iznad svega, onda međunarodni sistem pravila ne samo da nema smisla, već ne može ni da postoji. Ili će postati krajnje nevažan, kao što je to bio slučaj sa Ligom naroda.
Autor: Branko Milanović
Global inequality and more 3.0, 09.09.2024.
Prevela Milica Jovanović
Peščanik.net, 19.09.2024.
