Iz jugoslovenske je monarhije od 1927. do 1939. izvezeno ukupno 668 tona sirovoga opijuma u vrijednosti od 386 miliona dinara.
U industriji lijekova koja se bazirala na opijumu, koja je bujala u prvoj polovini 20. vijeka, jedno od ključnih mjesta imao je makedonski opijum i to ne samo na legalnom, nego i na crnom tržištu, govore nova istraživanja.
Makedonski medicinski opijum, koji se zbog visokog kvaliteta “papreno” prodavao na svjetskom tržištu, prvo su otkupljivale vodeće evropske farmaceutske firme, da bi nakon 1928. godine gotovo čitavu jugoslovensku proizvodnju opijuma preuzele američke fabrike, piše novi broj hrvatskog Časopisa za savremenu istoriju.
Istoričar Instituta za noviju istoriju Srbije Vladan Jovanović u nekoliko faza rekonstruiše malo poznate aspekte izvoza kvalitetnoga makedonskoga sirovog opijuma američkim farmaceutskim kompanijama 1930-ih, kada američko-jugoslovenski odnosi “prelaze domen privredne saradnje”.
– Do 1928. američke farmaceutske fabrike bile su 16. profitabilna grana industrije, a u “zlatnoj eri” farmaceutske industrije (1930. – 1960.) dosegle su i zadržale prvo mjesto – piše Jovanović i napominje da su među osnivačima farmaceutskih kompanija širom Sjeverne Amerike dominirale porodice njemačkih imigranata.
Njemački brend “heroin”
– Morfijum je službeno izdvojen iz opijuma i patentiran na talasu njemačkoga naučnog entuzijazma s kraja 18. vijeka u hemijskoj radionici Merk u Darmštatu, a diacetilmorfin je postao zaštitni znak Bajera, koji ga je pod svojim brendom “heroin” izvjesno vrijeme prodavao kao lijek za kašalj i tuberkulozu – podseća autor.
Potražnja za narkoticima u to je doba bila izrazito velika. Po podacima šefa Savezne kancelarije za narkotike Herija J. Anslingera, tokom 1931. u Sjedinjenim Američkim Državama bilo je oko 140.000 zavisnika, a slobodnije procjene išle su i do milion osoba.
– Tome je pogodovala nekontrolirana prerada opijuma, koja se ogledala i u samom Njujorku, gdje se početkom 1920-ih mesečno proizvodilo 8,4 tona heroina. Situacija je postala složenija kada se u posao s opijatima uključila njujorška mafija – napominje Jovanović.
Glavni dobavljač i distributer heroina iz njemačkih fabrika bio je Arnold Rotštejn, a sicilijanski emigrant Čarl Laki Lućiano održavao je vezu s pariskom organizacijom Elieja Eliopoulosa, sina grčkog diplomate u Turskoj, koji je od 1927. krijumčario opijum i heroin u Francusku, SAD i na Daleki istok.
Najbolji mak iz Povardarja
Krajem 19. vijeka, kada je američki Kongres donosio prvu opijumsku zabranu kako bi zaštitio svoju bijelu populaciju, turski su vlasnici plantaža u Povardarju zasijali bijeli mak.
– U tom dijelu Turskog carstva, zahvaljujući agrobiološkim prednostima makedonskog zemljišta, mak je dobro uspijevao i postao među najkvalitetnijim u svijetu. Sadržao je 14-16 posto morfijuma, za razliku od npr. kineskog, čija je “morfinaža” iznosila samo 3-5 posto. Seljaci su se brzo uvjerili u isplativost prikupljanja “smeđeg katrana” s njegovih zarezanih stabljika – ističe autor.
Već u posljednjoj deceniji 19. vijeka u dolini Vardara proizvodilo se oko 70 tona sirovog opijuma godišnje, koji se potom izvozio preko Soluna. Do 1928. izvozio se pretežno u Njemačku (55 posto), Švajcarsku (25 posto) i Francusku (10 posto), a samo 1928. izvezeno je 145 tona makedonskog opijuma.
42 tone opijuma godišnje
Od 1929. do 1934. gotovo čitavu godišnju proizvodnju otkupljivale su američke fabrike, nakon čega dolazi do razdoblja poslovanja tursko-jugoslavenskog Centralnog biroa, obilježenog međusobnim opstrukcijama i rivalstvom na američkom tržištu, a sve završava se fazom kada je stepen ilegalne prerade i krijumčarenja droge u Jugoslaviji ugrozio odnose sa SAD uoči izbijanja Drugog svjetskog rata.
Prema službenim podacima Ministarstva poljoprivrede, iz jugoslovenske je monarhije od 1927. do 1939. izvezeno ukupno 668 tona sirovoga opijuma u vrijednosti od 386 miliona dinara. Na godišnjem nivou to je iznosilo u proseku 42 tone opijuma vrijednog 29 miliona dinara, što je odgovaralo npr. prosječnim godišnjim proračunskim prihodima čitave Vardarske banovine.
– S obzirom na to da je u Kraljevini Jugoslaviji godišnje krijumčareno 8-10 tona opijuma, može se zaključiti da je gotovo četvrtina legalne proizvodnje zapravo bila u ilegalnom prometu – ističe Jovanović.
Ako se tome doda šverc gotovih derivata opijuma (morfijuma, heroina i kodeina) u SAD i povezanost beogradskih i skopskih krijumčarskih organizacija s vodećim evropskim mrežama za transport droge preko Atlantika (Eliopoulos, Bacula, Raskin), onda i pojačani interes Društva naroda i američke diplomatije za situaciju u Jugoslaviji od kraja 1937. postaje razumljiviji.
Direktni pritisci američke ambasade u Parizu, pri kom je djelovao servis za praćenje krijumčarenja narkotika, uticali su na jugoslovenske vlasti da pooštre zakonodavstvo i time barem na trenutak zauzdaju sve agresivniju kriminalizaciju nekada perspektivne poljoprivredne grane.
– Tokom Drugog svjetskog rata britanske, iranske, indijske i meksičke luke postale su novi izvori ilegalnoga dotoka sirovoga opijuma u SAD umesto do tada aktivnih jugoslovenskih, italijanskih i kineskih pristaništa, koja su usljed ratnih djelovanja bila potpuno odsječena – zaključuje Vladan Jovanović.
(Blic)
