Proevropski nastrojeni građani i zvaničnici u Briselu skloni su da evropske integracije vide kao linearni proces. Oni integraciju intuitivno shvataju kao nešto dobro, a dezintegraciju kao nešto loše. Zato oni podržavaju predlog Evropske komisije da se integracije unutar eurozone učvrste uvođenjem zajedničkog ministra finansija i budžeta, kao i pretvaranjem Evropskog mehanizma za stabilnost (EMS) u Evropski monetarni fond. O ovom predlogu trenutno raspravljaju lideri evropskih država. I zaista, debata o tome koliko će na primjer nova njemačka vlada biti proevropska svodi se na pitanje njene otvorenosti za ove ideje, koje je prvi izložio francuski predsjednik Emmanuel Macron.
Ali postoje dva različita tumačenja ovih predloga. Macron smatra da su oni dio vizije Europe qui protege (Evrope zaštitnice), zajednice veće solidarnosti između građana i zemalja članica. U takvoj viziji novi Evropski monetarni fond bio bi nekakva početna blagajna eurozone. Ali u Njemačkoj mnogi, a među njima i Wolfgang Schäuble, podržavaju tu ideju iz sasvim drugih razloga. Oni je vide kao način povećanja kontrole nad budžetima zemalja članica EU i još rigoroznijeg sprovođenja fiskalnih pravila eurozone, čime bi se povećala konkurentnost Evrope. Ako bi prevagnula ova vizija, više Evrope bi značilo više Njemačke, kao što se desilo i sa mnogim drugim potezima povučenim od početka krize eura prije 7 godina.
Ove razlike u vizijama pokazuju da produbljivanje evropskih integracija ne mora biti dobro samo po sebi. Potezi poput prerastanja EMS-a u Evropski monetarni fond mogli bi se razumjeti kao dio zabrinjavajuće transformacije EU započete sa krizom eura. Iako se otad integracija nastavila i iako su zemlje članice pristale da udružuju svoje suverenitete na dotad nezamislive načine – može se argumentovati da je ovo ujedinjenje kvalitativno drugačije od onoga iz prethodnih faza evropskog projekta. Možda se u ime više Evrope u stvarnosti pomalja jedna EU koja bitno odstupa od idealizovanog projekta proevropske imaginacije.
Uslovljavanje je ključni princip ove transformacije EU. Nekada, tokom procesa pristupanja zemalja EU, imali smo samo spoljašnje uslovljavanje. Zemlje članice EU koje su željele da uđu u eurozonu uslovljavane su i pomoću Mastrihtskog ugovora i Pakta za stabilnost i rast. Ali otkad je počela kriza eura, unutrašnje uslovljavanje zemalja eurozone povećano je pod Mastrihtom III. Ono je dugo djelovalo bezopasnije od spoljašnjeg, jer prijetnje pojedinim zemljama članicama nisu imale kredibilitet. To se promijenilo u julu 2015, kada je Grčkoj zaprećeno da će biti izbačena iz eurozone. Tokom posljednjih njemačkih izbora tu prijetnju je obnovio Christian Lindner, lider Slobodne demokratske partije.
Sve češće unutrašnje uslovljavanje promijenilo je značenje i sadržaj solidarnosti u Evropskoj uniji. Od početka krize eura, u EU se mnogo raspravljalo o tom konceptu. Za vrijeme krize, dužničke zemlje su tražile solidarnost i činilo im se da je ne dobijaju zbog protivljenja zemalja povjerilaca da se dugovi raspodijele među članicama. S druge strane, zemljama povjeriocima je izgledalo da su pristajanjem na spasavanje dužnika pokazali sasvim dovoljnu mjeru solidarnosti. Istina je da od početka krize postoji izvjesna solidarnost u eurozoni, ali po modelu MMF-a: zajmovi u zamjenu za strukturnu reformu (rječnikom MMF-a: stukturno prilagođavanje). Nekada je solidarnost u EU značila nešto drugo.
Evropska unija kao da se preuređuje po modelu MMF-a. Ona sve više liči na mehanizam nametanja tržišne discipline zemljama članicama, nešto sasvim različito od projekta koji su zamislili njeni osnivači i od zamisli današnjih proevropljana. Tokom diskusija o smanjenju duga zemljama u krizi Evropska komisija je često bila nepopustljivija od MMF-a. Kao što je u julu 2015. rekao Luigi Zingales: “Ako je Evropa samo loša verzija MMF-a, šta je ostalo od projekta evropskih integracija?” Transformacija EMS u Evropski monetarni fond je možda posljednji, logičan korak u procesu transformacije EU po modelu MMF-a.
Ličnost koja otjelovljuje ovu transformaciju i koja se za nju najviše zalaže je Angela Merkel. Ona uporno ponavlja da Evropu treba učiniti konkuretnom, to jest sposobnom da se ekonomski, a vjerovatno i geopolitički nadmeće sa drugim regionima u svijetu. Ali u procesu zadobijanja veće konkuretnosti zbiva se još jedna suptilna transformacija. Nekada su proevropljani EU vidjeli kao uzor idealnog poretka. Danas, predvođeni Angelom Merkel oni napuštaju tu ideju u ime konkuretnosti.
Konkretno, njemačka kancelarka smatra da povećanje evropske konkurentnosti iziskuje smanjenje velikodušnih socijalnih troškova po kojima je Evropa poznata. Ona rado ponavlja da Evropa sadrži 7 odsto svjetske populacije, 25 odsto svjetskog BDP-a i 50 odsto socijalnih troškova i ističe da “Evropa više ne može biti tako velikodušna”. To je logika na kojoj se temelji nametanje mjera štednje zemljama u krizi. Na primjer, bivši grčki ministar finansija Yannis Varoufakis kaže da mu je Schäuble na prvom sastanku rekao da “previše velikodušni evropski društveni model više nije održiv i da mora biti odbačen” da bi Evropa postala konkurentnija. Ova konkurentna Evropa premalo liči na Evropu iz proevropske imaginacije koja insistira na socijalnoj tržišnoj privredi.
Vjerovatno najstrašniji pogled na tu novu EU nalazimo u knjizi Marka Leonarda “Zašto će Evropa upravljati 21. vijekom” (Why Europe will run the 21st century). Kao metaforu za Evropu on tu navodi panoptikon – kružni zatvor koju je smislio Jeremy Bentham. Metafora je preuzeta iz knjige “Nadzirati i kažnjavati” (Surveiller et punir) Michela Foucaulta koji panoptikon shvata kao simbol modernog oblika kažnjavanja čiji je cilj stvaranje “poslušnih tijela”. Ali Leonard Foucaultovu analizu primjenjuje na EU u pozitivnom smislu: po njegovom mišljenju EU tako efikasno koristi moć da pravila na kraju bivaju internalizovana. Ali možda ova metafora sobom nosi i mračnije slutnje: pred nama izranja zajednica koja sve manje liči na Evropu koja štiti, a sve više na onu koja nadzire i kažnjava.
Hans Kundnani, Social Europe
Za Peščanik prevela Lucy Stevens
