Dok je međunarodna javnost okupirana pitanjem da li će izbiti sveopšti rat na Bliskom istoku i ko će u njemu pobijediti, već sada je potpuno jasno da je na svim zaraćenim stranama najveći gubitnik civilno stanovništvo. Uporedo sa rastom mrtvih i ranjenih, i život za žive postaje sve nepodnošljiviji. Ako privreda u Izraelu uveliko posrće, palestinska ekonomija je doslovno u ruševinama. Sa intenziviranjem sukoba između Izraela i Hezbolaha u Libanu, i tamošnja privreda klizi ka ambisu. Liban ne može da se osloni ni na ekonomsku pomoć iz Irana, jer za razliku od političkog uticaja koji zvanični Teheran vrši na ovu zemlju preko Hezbolaha, privredni odnosi između dvije države su gotovo zanemarljivi.
Tokom više od godinu dana rata između Izraela i palestinskog Hamasa, prebrojavanje mrtvih je postalo rutina. Otkada je 7. oktobra prošle godine izbio ovaj sukob, do sada je izgubilo život preko 43.000 ljudi. Među njima je više od 41.000 Palestinaca, a najveći broj njih je izginuo u Pojasu Gaze, odakle je raseljena gotovo cjelokupna populacija, približno 2,3 miliona ljudi.
Istovremeno, život za žive postaje sve nepodnošljiviji. Rat isisava lokalnu privredu i već sada je jasno da je u pobjedi ratnih fanatika nad razumom, civilno stanovništvo na zaraćenim stranama najveći gubitnik. Iako su posljedice znatno manje za vojno i ekonomski daleko nadmoćniji Izrael, privreda u ovoj državi uveliko posrće. Ona je prije početka rata izrazito brzo rasla, uglavnom zahvaljujući tehnološkom sektoru. Godišnji BDP po glavi stanovnika uvećao se za 6,8% u 2021. i 4,8% u 2022. godini, mnogo više nego u većini zapadnih zemalja.
Ali stvari su se od tada dramatično promijenile. Banka Izraela je snizila svoja predviđanja privrednog rasta za ovu godinu sa 2,8% na 1,5%. Pošto borbe u Gazi ne popuštaju, a sukob sa Hezbolahom u Libanu se intenzivira, Banka Izraela predviđa da će cijena rata dostići 67 milijardi dolara do 2025. godine, te da je veliko pitanje da li će Izrael moći da pokrije te troškove čak i sa paketom vojne pomoći od 14,5 milijardi dolara iz SAD.
Predviđa se da će do kraja ove godine oko 60.000 izraelskih firmi morati da stavi „ključ u bravu“ zbog nedostatka radne snage, prekida lanca snabdijevanja i opadanja poslovnog povjerenja, dok mnoga preduzeća odlažu nove projekte. Turizam, iako nije ključni dio izraelske ekonomije, takođe je ozbiljno pogođen. Broj turista je dramatično opao od početka rata, a jedan od deset hotela širom zemlje je pred zatvaranjem.
Palestinska privreda u ruševinama
Ako privreda u Izraelu grca, ekonomija na okupiranoj palestinskoj teritoriji doslovno je u ruševinama. Prema izvještaju Konferencije UN za trgovinu i razvoj (UNCTAD) iz septembra ove godine, palestinski BDP je pao za 81%, a obim privrede je sada šest puta manji u poređenju sa 2022. godinom.
Procjenjuje se da je u Gazi desetkovano između 80% i 96% poljoprivrednih dobara, što je kapacitete za proizvodnju hrane dovelo do kolapsa. Oštećeno je ili potpuno uništeno 82% lokalnih preduzeća i izgubljeno 306.000 radnih mjesta. Stopa nezaposlenosti na Zapadnoj obali je tokom posljednjih godinu dana porasla sa 12,9% na čak 32%, a gubitak poslova je ostavio palestinska domaćinstva bez 25,5 miliona dolara prihoda. Ovo je ogroman udarac za stanovništvo Gaze, gdje je i prije izbijanja aktuelnog sukoba 80% populacije zavisilo od međunarodne pomoći.
Palestinska vlada funkcioniše samo simbolično, nesposobna da pruži čak i osnovne usluge, uključujući i podršku najsiromašnijem dijelu stanovništva. Pored izrazitog pada privrednih aktivnosti, njen budžet je osakaćen i zbog odluke Izraela da konfiskuje poreske prihode na uvoz i izvoz iz Palestine. Naime, ove poreze, poznate kao maksa, prikuplja Izrael u ime palestinske vlade, a zauzvrat zarađuje proviziju od 3%. Ovo nije prvi put da Izrael pribjegava zadržavanju tih prihoda, a konfiskovana suma trenutno premašuje 1,4 milijarde dolara.
Kako navodi Svjetska banka, pomenuti prihodi čine i do 65% palestinskog javnog budžeta i njihovo uskraćivanje tamošnjoj vladi dodatno gura lokalnu privredu i stanovništvo na ivicu ambisa. Humanitarnu katastrofu produbljuje i sve škrtija međunarodna pomoć, koja je pala sa dvije milijarde dolara u 2008. na svega 358 miliona dolara prošle godine.
Liban se zakotrljao iz goreg ka najgorem
Ka ivici ambisa klizi i privreda u Libanu, nakon odluke Izraela da pokrene ofanzivu na ovu zemlju zbog eskalacije sukoba sa tamošnjom militantnom grupom Hezbolah. Prema podacima UN, zbog ratnih dejstava je već raseljeno 1,2 miliona ljudi, a stanovništvo strahuje od sveopšteg rata i to u životnim uslovima koje je tamošnja politička elita unazadila i prije aktuelnog sukoba. Liban godinama potresa kriza koju je Svjetska banka opisala kao „najveće finansijske potrese u svijetu od sredine 19. vijeka“. Dugogodišnje loše upravljanje, krađa i nemar doveli su do eksplozije u luci u Bejrutu 2020. godine, koja je ubila stotine ljudi, osakatila hiljade i raselila stanovništvo iz razorenih četvrti.
Ekonomija u Libanu se nikada nije oporavila poslije svjetske finansijske krize 2008. godine, dok je pandemija korona virusa dodatno produbila privredni i finansijski kolaps u ovoj zemlji iz 2019. godine, podstakavši ogroman broj vjerski podijeljenih građana da zajedno izađu na ulice. Nažalost, višemjesečni protesti nisu doveli do rješenja, pa je kriza nastavila da potkopava sposobnost običnih Libanaca da izdržavaju sebe i svoje porodice.
U Libanu je BDP pao sa 59 milijardi dolara u 2018. na 22 milijarde dolara ove godine, što je zajedno sa depresijacijom libanske funte od 95% i inflacijom koja je dostigla 200%, u istom periodu umanjilo BDP po glavi stanovnika sa oko 9.000 dolara na približno 3.300 dolara, dok je polovina stanovništva pala ispod granice siromaštva. Devizne rezerve su izuzetno niske, a Liban ima trgovinski deficit koji iznosi oko devet milijardi dolara godišnje.
Svakodnevni uslovi života u Libanu kotrljaju se iz goreg ka najgorem. Usled kvarova u snabdijevanju električnom energijom, državna energetska kompanija EDL muku muči da stanovništvu obezbijedi struju makar dva sata dnevno. Još veći problem je to što Liban izrazito zavisi od uvoza hrane, odakle obezbjeđuje 80% prehrambenih proizvoda. Ionako ranjiv poljoprivredni sektor dodatno je desetkovala izraelska vojska, koja je uništila na stotine hektara poljoprivrednog zemljišta na jugu Libana.
Taj region značajno doprinosi proizvodnji maslina, duvana, badema, pšenice, ječma, banana, mlijeka i maslinovog ulja i prije eskalacije sukoba sa Izraelom ostvarivao je izvoz vrijedan 94 miliona dolara godišnje. U slučaju da se sukobi intenziviraju, procjenjuje se da bi gubici u izvozu poljoprivrednih proizvoda koštali Liban najmanje 1,6 milijardi dolara.
Slaba vajda od pomoći iz Irana
Iako trenutno nisu svi dijelovi zemlje podjednako ugroženi ratnim operacijama, posljedice se osjećaju širom Libana. Ubrzano se smanjuje priliv deviza koje su prvenstveno poticale od turizma, stranih investicija, doznaka i izvoza, a koje su Libanu očajnički potrebne da finansira svoje velike račune za uvoz. Ekonomski kolaps je učinio Liban gotovo potpuno zavisnim od priliva kapitala, koji je skočio na skoro 90% BDP-a 2023. godine, u odnosu na samo 50% u 2018.
Od izbijanja sukoba sa Izraelom, prihodi od turizma su opali za 450 miliona dolara, dok se gubici izazvani povlačenjem stranih investitora procjenjuju na oko 210 miliona dolara. Pored toga, ako bi se rat proširio i zatvorio luke i aerodrome, Liban bi bio odsječen od pristupa gotovini koju koristi za isplatu doznaka, čiji iznos je dostigao 1,5 milijardi dolara. Donatori koji su ranije obezbjeđivali sredstva za pokrivanje troškova, to su mahom prestali da čine jer je povjerenje u libansko rukovodstvo ozbiljno poljuljano.
Liban ne može da se osloni ni na pomoć iz Irana. Za razliku od političkog uticaja koji zvanični Teheran vrši na ovu zemlju preko Hezbolaha, ekonomski odnosi između dvije države su gotovo zanemarljivi. Prošle godine, Iran je bio tek na 50. mjestu libanskih spoljnotrgovinskih partnera, a pomoć koju pruža uglavnom se svodi na dostavljanje goriva.
Marina Vučetić
Biznis & finansije 226, oktobar 2024.
