Kroz saradnju Montenegroberze sa portalom www.bankar.me, od danas ćete biti u mogućnosti da pratite edukativne tekstove o tržištu kapitala. Želja nam je da vas kroz ovaj i sve buduće tekstove upoznamo sa crnogorskim tržištem kapitala, učesnicima na tržištu, kao i njihovim ulogama.
Tema prvog teksta je berza. Nastojaćemo da vam predstavimo šta je berza, njen nastanak, razvoj i značaj koji ima, sa posebnim osvrtom na Montenegroberzu (www.mnse.me).
Berza, najjednostavnije rečeno, predstavlja mjesto gdje se sastaju ponuda i tražnja za tačno određenom robom, u tačno određeno vrijeme, na tačno određenom mjestu. Mjesto susretanja ponude i tražnje se promijenilo tokom vremena i kretalo se od gradskih trgova, preko kafana i specijalizovanih zgrada, pa sve do globalnog tržišta, međusobno povezanog putem savremenih tehnologija.
U počecima berzanskog poslovanja, berza se nalazila na mjestima gdje su se skupljali trgovci i poslovni ljudi grada ili regiona. Počeci organizovane trgovine koja je ličila na berzansku, vezani su za Flandriju i grad Briž, gdje su se ljudi još u XVI vijeku okupljali u kući trgovca Van der Bursa radi obavljanja trgovačkih poslova. Na ulaznim vratima kuće stajao je naziv „de Beurse”, koji je kasnije odomaćen i njime su označavana mjesta za okupljanje trgovaca, te se smatra da sam pojam berza vodi porijeklo od prezimena ove flamanske porodice.
Današnje velike berze nastale su kasnije. Počeci Njujorške berze (koja je poznata i po nazivu velika tabla – „Big Board”) vezuju se za 1792. godinu, kada se 24 brokera okupilo i potpisalo Batonvudski sporazum, koji predstavlja osnivački akt najveće svjetske berze. Nekoliko godina kasnije, tačnije 1801, osnovana je Londonska berza.
Uspostavljanje prakse sastajanja na jednom mjestu polako je dovodilo i do formiranja pravila trgovanja, kao i do standardizacije robe koja se trguje. Na osnovu toga šta je predmet berzanske trgovine, berze se dijele na :
- Robne ili produktne berze
- Finansijske berze
- Mješovite berze
Predmet našeg interesovanja su finansijske berze. U zavisnosti od toga kojim finansijskim instrumentima se trguje, postoje različite vrste ovih berzi. Mogu biti tržišta novca ili tržišta kapitala, zavisno od toga da li se na njima trguje kratkoročnim ili dugoročnim hartijama od vrijednosti. Montenegroberza AD Podgorica pripada grupi finansijskih berzi na kojima se trguje dugoročnim hartijama od vrijednosti.
U Crnoj Gori su do januara 2011. godine poslovale dvije berze: „Montenegroberza” AD Podgorica i „Nova berza hartija od vrijednosti Crne Gore” AD Podgorica. Nakon njihove integracije nastala je sadašnja Montenegroberza, koja je organizovana kao akcionarsko društvo i čije poslovanje je uređeno Zakonom o hartijama od vrijednosti i internim aktima. Možemo je definisati kao organizovano tržište na kome ovlašćeni berzanski posrednici trguju hartijama od vrijednosti po unaprijed utvrđenim pravilima. Uloga Berze je da obezbijedi ravnopravne uslove za susretanje ponude i tražnje za određenom hartijom, po unaprijed propisanim pravilima, koja će omogućiti najrealnije utvrđivanje njihove cijene.
Samo trgovanje na berzi predstavlja najznačajniju berzansku aktivnost. Trgovanje se odvija preko berzanskih posrednika (članova berze), putem elektonskog sistema za trgovanje, a predmet trgovanja mogu biti akcije, obveznice i jedinice investicionih fondova. Nakon uparivanja ponude i tražnje, tj. sklapanja transakcije, potrebno je da ta transakcija prođe proces kliringa i saldiranja kod Centralne depozitarne agencije, da bi se smatrala „završenom”.
O Centralnoj Depozitarnoj Agenciji i regulatoru na tržištu kapitala, Komisiji za hartije od vrijednosti, pisaćemo u sljedećem tekstu.
