Eropa se ove nedjelje skromno, bez fanfara, podsjetila da je prije 25 godina potpisan Ugovor iz Mastrihta, ambiciozni projekat kome je bilo namijenjeno da postane kamen temeljac čvrstih kontinentalnih integracija.
Četvrt vijeka kasnije, patina je prekrila srebrni jubilej sporazuma koji je dizajnirao arhitekturu Evropske unije. Ispostavilo se da ugovor iza koga je stajalo 12 lidera – među njima njemački kancelar Helmut Kol i francuski predsjednik Fransoa Miteran – nije unaprijedio evropsko okupljanje, nije stvorio efikasne institucije, ali je uvođenjem razornog neoliberalnog modela doprinio krizama i rastućem gubitku povjerenja u EU.
Drugi najvažniji ugovor u istoriji evropskih integracija potpisan je u holandskom gradu 7. februara 1992, čime je od Evropske ekonomske zajednice (EEZ) nastala Evropska unija. Istovremeno je udaren temelj jedinstvenoj monetarnoj uniji stvorenoj godinu dana kasnije, kada je ugovor stupio na snagu.
Mastrihtom je predviđena unija koja počiva na tri stuba: prvi je ugradio sve dotle postojeće ekonomske veze, a druga dva su integracijama dodale zajedničku spoljnu i politiku odbrane, policiju i pravosuđe, a definisani su i kriterijumi ekonomskog i fiskalnog usklađivanja.
No, ista tijela koja su upravljala jednostavnijom EEZ nastavila su da rukovode znatno složenijom unijom, što je onemogućilo da se stare institucije prilagode mnogo ambicioznijoj EU i time da uspostave neophodan autoritet.
Nedostatak kontrole dodatno je komplikovao euro. Kada je uveden u promet početkom 2002, nije bilo ozbiljnih institucija koje bi obezbijedile neophodnu političku i finansijsku usaglašenost koju je zona eura zahtijevala.
Ideja o ujedinjenoj Evropi oduvjek je bila pritisnuta podjelom na one koji žele čvršću političku uniju i na one druge kojima je sasvim dovoljno grupisanje individualnih nacionalnih država.
Ključna dilema, koja je proizvela mnoge današnje probleme, nije otklonjena: da li je nedostatak centralnog autoriteta uveo EU u krizu ili su u pravu oni koji jačaju svoje nacionalne države, suočavajući EU sa najdubljim krizom identiteta od njenog nastanka?
Mastriht je ipak na neki način naznačio budućnost. Britanija se već prvih dana opredijelila da ostane van „socijalnog poglavlja” ugovora koje se tiče prava radnika – što je bio prvi u seriji kasnijih sukoba sa ostalima u EU. On je kulminirao prošlog juna na referendumu na kome su Britanci rešili da krenu svojim putem.
Oni koji su ostali u EU moraće da pronađu mehanizme koji bi oživotvorili ideje plasirane prije 25 godina: političko jedinstvo i prosperitet za sve članice, jake i slabe, sjeverne i južne, zapadne i istočne.
Nedostatak konsenzusa, toliko puta utvrđen na razne teme – od američke invazije Iraka preko načina rješavanja dužničke krize u Grčkoj do odnosa prema migrantima – ključni je razlog zašto Ugovor iz Mastrihta nisu slavili ni najposvećeniji Evropejci. Anti-EU političari i dalje ga mrze.
Ugovor je potpisivan samo tri godine od rušenja Berlinskog zida, događaja koji je izmijenio političku ravnotežu u Evropi i stvorio nove izazove koji su zahtijievali političku viziju evropske budućnosti. Istovremeno, bilo je to vrijeme monetarnih stresova i čestih kriza britanske funte, belgijskog franka, holandskog guldena ili italijanske lire.
Da li je politička unija bila bitna za nastanak monetarne unije, kako tvrde jedni, dok se drugi sve vrijeme pitaju šta politička unija uopšte znači. Uoči lansiranja eura, njemački ministar finansija Oskar Lafonten poetično je govorio o viziji ujedinjene Evrope koja će biti ostvarena „postupnim usaglašavanjem životnog standarda, produbljivanjem demokratije i procvatom istinski evropske kulture”.
Tadašnje debate vode se i danas, ali Evropa izgleda svjetlosnim godinama udaljena od Lafontenove vizije. Mastriht je označio početak tranzicije od socijaldemokratskog ka neoliberalnom modelu, pa je umnogome odgovoran što je EU danas suočena sa raznim negativnim posljedicama globalizacije, krizom eura, neravnopravnom raspodjelom i nejednakim šansama, krizom srednje klase… Ljudi imaju osjećaj da gube kontrolu nad sopstvenim životima dok vlade ne znaju u kojim pravcima idu i za koje vrijednosti treba da se bore.
Da li je saldo 25 godina Mastrihta suviše malo integracija? Vjerovatno jeste, jer se pokazalo da zajednička moneta nije dovoljna da uspješno koordiniše – ako ne i harmonizuje – različite dimenzije nacionalnih politika.
Mnogi smatraju da bi, ukoliko želi da preživi, EU kod građana svojih članica morala da razvije dublji osjećaj zajedničkog evropskog identiteta. Vodeći stratezi i analitičari imaju na tu temu mnoštvo ideja, ali pokazuje se da nacionalne vlade nisu spremne da se odreknu vlasti.
Kako god, vrijeme velikih koraka je prošlo. Evropa mora ponovo da pokuša da sopstvene vrijednosti poveže sa stabilnošću, bezbjednošću i socijalnom pravdom, koja je, valjda, sačuvana u kolektivnom DNK. Onom prije Mastrihta.
Neće to biti lak zadatak za 27 veoma različitih članica. Jeftini populisti su u naletu širom kontinenta, rušeći EU kao apoteozu moderne civilizacije. Predstoje izbori u Holandiji, Francuskoj i Njemačkoj, pa će mnoge promjene morati da sačekaju, a oni koji sumnjaju u opstanak EU pitaju se da li će promjene uopšte dobiti šansu.
U ovoj godini slavi se i šest decenija od Rimskog ugovora, krunskog dokumenta kojim je počelo ujedinjavanje Evrope, ali opštem ambijentu više odgovara rekvijem jednom snu koji se na javi pretvara u pravi košmar.
Izvor: Politika
